Groot Nederland. Jaargang 17

[p. 599]

Buitenlandsche literatuur.

Jakob Wassermann: Christian Wahnschaffe. Roman in zwei Banden. Erster Band: Eva. Zweiter Band: Ruth. S. Fischer, Verlag, Berlin - Wien, 1919.

Sedert lang heb ik groote bewondering gevoeld voor de kunst van Jakob Wassermann. Hij was voor mij een der superieurste vertegenwoordigers der moderne Duitsche epiek. Deze schrijver, met zijn buitengewoon rijke, schier ongeëvenaarde verbeeldingskracht, met zijn diep-indringend zielkundig ontledingsvermogen, met zijn bijzonder verfijnde beschrijvingskunst, zijn zorgvuldig geschoolde en verzorgde stijl, scheen mij een der belangwekkendste Duitsche prozaschrijvers van den laatsten tijd. In zijn geheele oeuvre zien wij een zeer bepaalde strekking uitgesproken, die het best met de woorden van Soergel wordt gekenschetst als ‘een smartelijk verlangen naar een nieuw leven en naar een nieuwe menschheid.’ In bijna al zijn werken wordt een felle en onverbiddelijke kritiek uitgeoefend op onze hedendaagsche samenleving. In zijn roman van den aestheet: ‘Die Masken Erwin Reiners’ (1910), heeft hij een mensch uitgebeeld, die met een onbeheerschte begeerte naar het leven, dit in alle vormen en gestalten wil genieten, zonder de kracht dit te kunnen, die gewetenloos en schaamteloos, met tallooze maskers en kleurige hulsels zijn innerlijke leegte bedekkend, het reinste bezoedelt en verkracht en die eindelijk ontredderd en gebroken te gronde gaat. In de figuur van Erwin Reiner heeft hij een type willen uitbeelden als product eener vooze en valsche kultuur. Met dezen roman, die in sommige opzichten doet denken aan Wildes ‘Dorian Gray’ en Teirlincks ‘Ivoren Aapje’, is zijn laatste roman ‘Christian Wahnschaffe’ in zekeren zin verwant. Ook hier zien wij een beeld ontworpen van de hedendaagsche Europeesche kultuur, een grootsche, soms huiveringwekkende schildering van de Europeesche samenleving, zooals zij was vóór den oorlog: vol schoone gebaren en fraaien opsmuk, maar in haar kern verrot en bedorven, vol uiterlijke pracht en rijkdom, maar arm aan diepe gedachten en groote ideeën, een schijnwereld van weelde, van lichtzinnige oppervlakkigheid en matelooze begeerte naar materiëelen rijkdom en macht; een maatschappij, waarin de walgelijkste ellende en verdierlijking naast de grootste verfijning en de meest geraffineerde levenskunst bestonden.

Christian Wahnschaffe, de hoofdpersoon van dit verhaal, is een zinnebeeld van deze verdorven en misdadige kultuur. Hij, de zoon van een der rijkste Duitsche industriëelen, symboliseert deze uiterlijke en decoratieve beschaving, wier product hij is, evenals Erwin Reiner. Hij vertegenwoordigt een geslacht van genotzuchtige en nuttelooze parasieten, wier hart koud en wier ziel steeds onbewogen blijft. Christian Wahnschaffe, de bezitter en verkwister van ontzaglijke rijkdommen, schoon en sterk als een

[p. 600]

jonge Griek, leeft onbezorgd en onbezwaard een oppervlakkig amusementsleven. Niets ontroert hem; hem is alle spontaniteit vreemd, hij is nuchter en liefdeloos. Hij is de zoon van een vader, die in rusteloozen arbeid een onmetelijk kapitaal heeft vergaard, die slechts zijn werk als eenig levensdoel beschouwt, die voor zijn vrouw en kinderen een vreemde blijft en die geen levensvreugde kent. Hij is, trots zijn rijkdommen een eenzame zwoeger, die met ontzetting ziet, dat de vruchten van zijn arbeid verloren dreigen te gaan door de opkomst van het socialisme. Hij is het type van den Duitschen groot-industriëel, die geen hoogere belangen kent dan die van macht en bezit en dat door zijn machtsbegeerte voor Duitschland noodlottig is geworden. Zijn moeder is een buitengewoon schoone vrouw, die zichzelf als een kostbaar kleinood beschouwt, die het leven ziet als een feest, waarop zij als welkome gast is genoodigd, om zich te vermaken en te laten huldigen. Zij is hooghartig en koel, alleen haar zoon Christian schenkt haar vreugde en geluk; in hem aanbidt zij haar ideaal van den sterken en schoonen mensch. En Christian Wahnschaffe glijdt argeloos en zorgeloos over de ondiepe wateren zijns levens, hij laat zich gewillig door iedereen meevoeren, maar alles schijnt af te glijden van zijn ziel, zonder eenigen indruk achter te laten. Niets ontroert hem, niets kan hem deren, hij ducht geen gevaren en hij ziet het leven aan als een schoon, maar onbelangrijk schouwspel, dat om zijnswille wordt gespeeld.

Maar op een bepaald tijdstip in zijn leven verkeeren deze zorgeloosheid en argeloosheid opeens in angst en ontzetting. Door allerlei, schijnbaar onbelangrijke feiten en gebeurtenissen lijkt het alsof een sluier van Christians oogen valt: hij, de rustelooze, zoekt thans de rust en de eenzaamheid, hij ontvlucht zijn talloozen vrienden, hij keert tot zichzelve in en opeens beseft hij, dat zijn leven als in een slop is doodgeloopen. Hij, die met volle teugen uit alle bekers heeft gedronken, walgt plotseling van den droesem; hij, die gretig alle rijpe vruchten in het voorbijgaan plukte, ziet opeens den wanstaltigen worm, die het gaafste vleesch aantast en bederft, want plotseling heeft hij leeren begrijpen; gelijk Boeddha, als hij in den nacht wegvlucht uit de woning zijns vaders, de lusthoven en de danseressen vervloekend, naar de ongerepte eenzaamheid der bosschen, omdat hij de bedriegelijke maja doorschouwd heeft; gelijk Franciscus, de rijke jongeling, die zijn ouderhuis ontvliedt en zijn kleeren aan de armen schenkt, om in schamelheid onder hen te leven als een der hunnen. Ook Christian Wahnschaffe heeft geschouwd; hij heeft plotseling een blik geslagen in de grootste en huiveringwekkendste diepten des levens en hij heeft begrepen, begrepen alle armoede en ellende, alle verdorvenheid en schaamteloosheid, alle angsten en ontzettingen, alle pijnen en smarten. Hij voelt nu het groote mededoogen met alle stervelingen in zich trillen, hij wil goed zijn, zich verootmoedigen en lenigen. En Christian, die nu door zijn omgeving als een waanzinnige

[p. 601]

wordt beschouwd, gaat als arme onder de armen, neemt een vrouw, behoorende tot het uitvaagsel eener groote stad bij zich en zorgt voor haar, tot zij sterft.

Slechts een groot kunstenaar en uitnemend psycholoog als Wassermann, was in staat, dezen op het eerste gezicht zoo zonderlinge ommekeer in een mensch als Chr. W. waarschijnlijk te maken. Want, en dit is het allermerkwaardigste, hij suggereert ons a.h.w. deze radicale omwenteling in Christians leven. Want Christian zelve kan ons niet overtuigen; hij is geen heilige of profeet, hij verkondigt en predikt geen leer, hij redeneert niet over zijn bekeering, hij ontleedt niet de motieven zijner handelingen. Zijn ziel vertoont een vrij geringe differentiatie en weinig diepte, hij spreekt zelden of nooit over zichzelf, hij doet alles vanzelfsprekend met een magische zekerheid. Het lijkt, alsof hij het werktuig eener hoogere macht is, die hem zijn lot doet ondergaan. Slechts aan het einde van het boek, dan hooren wij hem voor het eerst over zichzelf spreken en zich rekenschap geven van zijn daad. ‘Ich war in einer Schlinge. Alle lebten in Freuden, und alle lebten in Schuld. Aber trotzdem Schuld da war, war niemand schuldig. Folglich steckte irgendein Fundamentalfehler in der ganzen Lebenskonstruktion. Ich sagte mir: die Schuld, die aus dem erwächst, was die Menschen tun, ist gering und berechenbar gegen die, die aus ihrem Nichttum stammt. Denn was sind es schlieszlich für Menschen, die durch ihr Tun schuldig werden? Arme, armselige, verhetzte, verzweifelte, halbwahnsinnige Leute; sie bäumen sich auf und beiszen in den Fusz, der sie tritt. Sie werden verantwortlich gemacht, sie werden gezüchtigt und bestraft; Quälerei und kein Ende. Aber die nicht tun, die werden verschont, die sind immer in Sicherheit, die haben ihre triftigen Ausreden und Entschuldigungen. Und sie sind nach meiner Meinung die wahren Verbrecher. Von ihnen kommt das Ubel. Ich muszte aus dieser Schlinge heraus... Ich hafte noch zu sehr an der Oberfläche. Mein Charakter steht mir entgegen. Es gelingt mir nicht, die Kruste durchzustoszen, die mich von der Tiefe trennt. Die Tiefe, ja, was ist das, die Tiefe? Man kann unmöglich darüber reden. Jedes Wort ist wie Vorwitz und Lüge. Ich will keine Werke tun, ich will nichts Gutes oder Nützliches oder gar Groszes tun, ich will hinein, hinauf, hinaus, hinunter; ich will nichts von mir wissen, ich bin nur gleichgültig, aber ich will alles von den Menschen wissen, denn die Menschen, siehst du, die Menschen, das ist das Geheimnisvolle, das Furchtbare, das, was quält und schreckt und Leiden macht... Immer einen, immer zu einem, dann zum nächsten, dann zum dritten, und wissen, aufsperren jeden, das Leiden herausnehmen, wie die Eingeweide aus einem Huhn... Aber man kann unmöglich darüber reden, es ist zu grauenhaft. Die Hauptsache ist, dasz das Herz nicht müde wird. Nur kein müdes Herz, das ist die Hauptsache.’

Niemand zal loochenen, dat Wassermann in dit boek een belangrijk en

[p. 602]

diep probleem heeft behandeld. Wij hebben allen min of meer de overtuiging, dat er in ons leven een ‘fundamenteele fout’ zit, dat wij oordeelen en veroordeelen, zonder feitelijk het recht daartoe te bezitten, dat wij de innerlijke waarde en beteekenis van het leven vaak voorbijzien, dat wij onverschillig en gevoelloos en niet liefderijk genoeg zijn, kortom, dat wij overal en in alles te kort schieten. En door menigeen zal dit boek met verbazing en ontroering gelezen worden. Maar, wij bewonderen niet alleen het innig gevoel voor menschelijkheid en liefde, dat eruit spreekt, maar ook, de groote kunst, waarmee het geheel is gewrocht. Een groot aantal belangrijke personen zijn in dit boek uitgebeeld: de schoone danseres Eva Sorel, de geliefde van Christian, die heel de wereld in vervoering brengt door haar dansen, Crammon, de vriend van Christian, kostelijk type van een steriel levensgenieter, de acteur Edgar Lorm, die herinnert aan den grooten Kainz, Karen Engelschall, de prostituée en Esther, Christians vriendin uit den lateren tijd, en tal van andere figuren maken dit boek tot een van leven trillend kunstwerk van groote beteekenis.

Velen zal dit boek een troost en een verheugenis zijn; zij zullen beseffen, dat wij zoowel in dit werk de spiegeling van een verwelkten en verganen tijd hebben te zien, als de verkondiging van een nieuw leven, waarachtiger en menschelijker dan het onze thans nog is.

Herman Wolf.