Groot Nederland. Jaargang 16

[p. 352]

Dramatisch overzicht.

Palestina.

Het kunstenaarschap is niet alléén een quaestie van talenten. Het is ook een quaestie van houding in het leven. Niemand twijfelt aan de talenten van Willem Royaards. Men bewondert, en nooit genoeg, zijn ‘Mercadet’ (om maar één rol te noemen), men bewondert den regisseur van Shakespeareopvoeringen, men bewondert den directeur, die den moed en de geestkracht heeft, steeds weer het onwillig publiek tot de schoonheid te dwingen.

Maar de oprechte bewonderingen geven ons het recht om aan Willem Royaards eischen te stellen. En wij mogen in de eerste plaats van hem eischen dat hij niet, om der wille van wie weet wèlke financieele relaties, het Nederlandsche publiek blootstelt aan den gruwel van zooveel arrogante domheid als ons tegengrijnst uit Karel de Wind's ‘Palestina’. Willem Royaards wéét, en wel beter dan ik of een ander, dat dit stuk dóór en dóór slecht is. Hij wéét ook wìe de schrijver is en hij zou móéten weten dat hij, als echt kunstenaar - gelijk wij hem zien -, niet past in het gezelschap van een Karel de Wind. En als hij met zijn groote belezenheid, zijn litterairen smaak en zijn intelligentie durft beweren dat het stuk dat hij speelde, een góéd stuk is, dan liegt hij pour les besoins de la cause.

‘Palestina’ is niet alleen een volmaakt mislukte arbeid van een jongen man zonder talent, zonder kennis en zonder beschaving - maar met een matelooze ijdelheid - het is bovendien ergerlijk en immoreel. Men hoort niets anders dan schelden op andersgeaarden en andersdenkenden, schreeuwen, tieren en grove grappigheden. Indien een eerzaam Christenauteur in een tooneelspel van de planken liet zeggen van de Joden, wat de Joden in dit stuk van de Christenen zeggen, dan zou er oproer in de zaal ontstaan. Dan zouden alle Joodsche bladen en alle Joodsche publicisten in touw komen! Het tiental Christenen dat in het vrij volle Paleis voor Volksvlijt de première bijwoonde bleef ijzig kalm bij elke nieuwe uitbarsting van invectieven als ‘frotte goj’ en ander hartelijks. Heel dien stroom van ordures lieten zij met oprecht-Christelijke lankmoedigheid over hun hoofden gaan en zij zwegen, - waarschijnlijk omdat zij dachten aan edele en beschaafde Joden - zooals wij allen er wel kennen - die zich dien avond zeker over hun rasgenoot, den schrijver, en hun rasgenooten, de applaudiseerende toeschouwers, geschaamd zouden hebben. Ik weiger - uit eerbied voor die beschaafde Joden in Nederland - te gelooven dat de platte, brutale en radelooze bende die Karel de Wind op de planken brengt het type is van een Joodsche familie en dat al deze zinledige luidruchtigheid het beeld is van het Joodsch familieleven.

Voor zooverre men van een inhoud kan spreken is de inhoud van ‘Palestina’ deze:

Een orthodox-Joodsche vader heeft een dochter die scharrelt. Hetgeen

[p. 353]

in dit milieu - altijd volgens dezen ‘Joodschen’ auteur - mos schijnt te zijn. Althans zij laat zich door meer dan één mannelijken bezoeker in de ouderlijke woning duchtig kussen, zonder zich ook maar eengiszins te verontrusten over de aanwezigheid van de ouders. Deze dochter verlaat de ouderlijke woning, ondanks de genoegens die deze bood, omdat zij zin heeft in een ‘frotte goj’, die het vak van grutter beoefent, maar desondanks een zeer ontwikkeld man moet wezen. De vader verstoot dan de dochter. Definnitief. Zelfs op zijn zestigsten verjaardag is hij niet vergevensgezind. Als zij onverwachts binnenkomt, en om vergiffenis smeekt, dan jaagt hij haar opnieuw weg ondanks de lamentatien der omstanders. De dochter verdwijnt. Maar niet zonder een reeks uitgelezen scheldwoorden, die bewijzen dat zelfs de beminde grutter niet in staat is geweest, haar te civiliseeren.

Neem nu nog enkele overbodige bijfiguren en de vier acten zijn compleet. Het geheel is zorgvuldig gehouden in een valschen onechten toon. Het is vol nuttelooze herhalingen die berekend zijn op een dramatisch effect, maar die klinken als ‘Amalie bemint gij den graaf?’ En dit alles is overgoten met een viezig, strooperig sausje van nagemaakt en goedkoop gevoel.

Niemand zal het een theaterdirecteur ten kwade duiden dat hij een onbeholpen stuk van een jong auteur speelt. Het is zelfs heel sympathiek om onbeholpen stukken van jonge auteurs te spelen. Maar men moet het hem ten kwade duiden als hij - uit onedele motieven zulke laaghartige kwakzalverijen (gebrouwen uit Violiers, Lehmann en Aron Laguna) aan de markt durft brengen.

Men zou over dit ‘werk’ niet behoeven te schrijven, indien men niet als eerlijk man genoodzaakt was Royaards te waarschuwen. Hij, die tot nu toe gold als een vernieuwer van ons tooneel, als een veredeler van den publieken smaak, is geworden tot een van de ergste smaakmisleiders. En wie betreurt dat oprechter dan zijn oude, oprechte bewonderaars?

Aan het slot verscheen de gelukkige auteur, glanzend van zaligheden - op het tooneel, zoodat ons niets, letterlijk niets van deze ignobele vertooning bespaard bleef.

In sommige overgangstijdperken is het van meer belang om kunstpolitiek te voeren dan om de acthetica te betheoretiseeren. Op ons rust ook de ongezellige taak om de atmosfeer te zuiveren en te zorgen dat de kunstenaar weer in een reine, frissche lúcht kan ademen. Daarom moet men ook met felheid en energie protesteeren tegen opvoeringen als die van ‘Palestina.’ Daarom moet men opkomen voor de tooneelspelers en de tooneelspeelsters die tégen hun gevoel, hun verstand, tegen hun wil in gedwongen worden tot allerlei onbetamelijke en onbelangrijke rollen.

Men mag dus Magda Janssens niet hard vallen om haar mislukte Jodinnetje. Mevrouw van Westerhoven is in typeerende scènes voortreffelijk, in de dramatische momenten te zwak. La Roche had goede oogenblikken,

[p. 354]

Royaards was, in een heel klein rolletje, waardig en vol geest. En Saalborn speelde den Duitschen minnaar zóó dat hij niet belachelijk werd. Maar is dit nu werk voor deze kunstenaars?

Monsieur le Directeur.

Het gezelschap van Cor van der Lugt Melsert heeft het gemakkelijker in Den Haag dan in Amsterdam. Het Amsterdamsche publiek is kritischer en de Amsterdamsche kritiek lang niet zoo'n gemoedelijk, opgewekt onderonsje als de heeren in Den Haag. Vandaar dat de faam van ‘Monsieur le Directeur’ grooter was dan het succes in de hoofdstad. Ik bedoel een goed en artistiek succes. Want qualiteiten om een publiek, dat een avondje uit is, dat avondje lang gezellig bezig te houden heeft het stuk wel.

De grootste attractie is echter het milieu waarin het speelt: in de wereld van acteurs en actrices. Het geeft van dit leven een beeld zooals het publiek het gaarne ziet maar dat niet correspondeert met de werkelijkheid. Ik geloof niet dat de ernstige kunstenaars, die al hun tijd en al hun begaafdheden wijden aan de verheffing van het Nederlandsch tooneel, voorstellingen als deze aangenaam zullen vinden. Want de schrijfster versterkt de nieuwsgierige burgers in hun conventioneele en onzuivere begrippen over den tooneelspelersstand en over het bestaan der tooneelspelers.

Nen zal willen tegenwerpen dat het juist de bedoeling van Mevrouw Ranucci-Beckman is geweest om de verhoudingen te zuiveren, om de moreele positie van de actrice tegenover haar directie te verbeteren, om de kunstenaars te benijden. Maar deze bedoeling gaat geheel verloren omdat haar stuk, de overtuigingskracht, de hartstochtelijke spanning en de geestdrift voor een aanklacht ten eenen male mist.

‘Monsieur le Directeur’ is een reeks alleraardigste genre-beeldjes, een reeks geestige dialoogfragmentjes, en een reeks kleine typeerende trekjes, die echter te zamen geen enkel levend, gebonden karakter vormen.

De hoofdfiguur is Louis Verbrugge, gevierd tooneelspeler, theaterdirecteur en verleider. Van zijn tooneelspelerstalenten hooren wij spreken, van een theaterdirecteurschap bemerken wij niets en dat hij een verleider is gelooven wij op gezag. Hij dartelt wel een beetje met vrouwen rond. Maar hij doet dat zoo banaal, zoo eerste-jaars-studentikoos, dat wij hierdoor niet overtuigd worden van zijn hooggeroemde successen in de liefde. Het aanloopje tot zijn ‘verleiding’ van Mary van Wijck - een open haard, halflicht, porto, biscuits en handelsreizigersinnemendheid - is ronduit gezegd, kinderachtig.

Wij willen in de oogenblikken van hoogst dramatische spanning gevoelen dat de handelingen der personen noodzakelijk zijn. Wij willen zien hoe zij

[p. 355]

door de omstandigheden gedwongen worden tot daden, die zij niet nalaten kunnen. Wij willen het noodlot voelen.

Als Mary, nadat zij Verbrugge leert kennen en verachten, met den rijken bankier de Leeuw gaat soupeeren dan zien wij heelemaal niet in waarom zij niet rustig met Johan van der Werff, die haar oprecht lief heeft, een kopje koffie bij ‘oma’ gaat drinken, gelijk hij haar, niet zonder klem, voorstelt.

Dit einde is verzónnen door de schrijfster die naar een pakkend slot verlangde. En het doek zakt op onze verbazing en wrevel.

Het geestige tooneelspeelstertje Wies van der Werff (Johan's zuster) en haar man Tom Bergsma zorgen voor de vroolijkheid. Annie van Ees en Cor van der Lugt Melsert maakten hun samenzijn tot episodetjes van tintelend en dartel leven. Zij waren frisch-brutaal en ingénus als de beroemde tweelingen uit ‘Men kan nooit weten’. Ook Ruys en Tilly Lus hadden hun deel aan het betrekkelijk welslagen.

Met een troep als die van het Hofstadtooneel, waaruit ook voor de kleinste rollen een goede bezetting te kiezen is, kan men nog wel mindere stukken tot zulk een welslagen opdrijven.

Domheidsmacht.

De Rotterdammers hebben dat stuk van Marcellus Emants weer opgevat om Mevrouw van Eysden in de gelegenheid te stellen met een groote, belangrijke rol te jubileeren.

Mevrouw van Eysden's opvatting van de rol van Marie ter Voorst is naar mijne meening niet geheel de juiste opvatting. Zij geeft haar, bij al haar oliedomheid, dat beangstigend sluwe dat sommige domme menschen en sommige krankzinnigen eigen is. Het sterkst viel mij dat op in de bekende scène tusschen haar en Weimer als zij het er op toelegt Weimer en haar man - de twee trouwe vrienden - van elkander te vervreemden, om daardoor een einde te maken aan de ‘verhouding’ tusschen Ter Voorst en Mevrouw Weimer, aan de verhouding die alléén in haar zinledige fantaisieën bestaat. Ook in haar zwakheden voor den verloren zoon had zij iets féroce. Ik geloof dat deze domme vrouw goedhartiger is. Nog meer dan Mevrouw van Eysden dat deed uitkomen overtuigd van haar brave bedoelingen en ‘verstandige’ zetten.

Mien Vermeulen speelde de dochter. Zij heeft welluidende en verteederende intonaties in haar stem en haar ingehouden smart bij het afscheid van Echten was heel ècht. Deze jonge actrice, die nu veel meer te doen krijgt dan eertijds bij het Nederlandsche, ontwikkelt zich gestadig en gelukkig. Nico de Jong had prachtige oogenblikken als de gemartyriseerde minister, maar oude tooneelrotten beweren dat hij toch Jan C. de Vos in die rol niet doet vergeten.

[p. 356]

Dit stuk is heelemaal Emants. Als een eindelooze motregen dringt het door het warmste optimisme heen. Het ontroert geen oogenblik: het geeft ergernis. Het ontroert niet, omdat het een zuiver verstandelijke arbeid is. Het ergert, omdat wij tenslotte moeten toegeven dat er heel veel waars in deze ontstellende vrouwenfiguur is en omdat inderdaad de domheid nog altijd de macht heeft.

Greshoff.