Groot Nederland. Jaargang 9

[p. 632]

Dramatische kunst.

Le Tartufe, door Le Bargy, Stadsschouwburg.

Uit de verte dezer tijden is het niet goed meer te zien, wat de gemoederen zoozeer in opstand bracht tegen Molière's comédie Le Tartufe. Aldus schrijft hij in zijn Préface: ‘Voiçi une comédie dont on fait beaucoup de bruit, qui a été long-temps persécutée et les gens qu'elle joue, on bien fait voir qu'ils étoient plus puissans en France, que tous ceux que j'ai joués jusque içi.’

Niet alleen. dat de geestelijkheid een keel opzette tegen zijn werk en tegen hem zelven, dat er zelfs, door een curé geschreven, een brochure tegen verschenen was, maar de dichter moest het ervaren, dat men zelfs den koning overtuigde van het verderflijke van zulk theaterspel. De koning, die toch anders waarlijk niet tegen zijn lijf-speler Molière ingenomen was.

‘On a profité, Sire, de la délicatesse de votre âme sur les matières de religion, et l'on a su vous prendre par l'endroit seul que vous êtes prenables, je veux dire, par le respect des choses saintes.’

Zoo klaagt hij vleiend-nederig, respectueus-verbitterd, omdat hij nog wel zóo zijn best gedaan had de satire te verzachten, het slangetje zijn gifttanden uit te breken, tot het beestje bijna gansch onschadelijk werd.

‘Je l'ai faite, Sire, cette comédie, avec tout le soin, comme je crois, et toutes les circonspections que pouvoit demander la délicatesse de la matière; et, pour mieux conserver l'estime et le respect qu'on doit aux vrais dévots, j'en ai distingué, le plus que j'ai pu, le caractère que j'avois à toucher; je n'ai point laissé d'équivoque, j'ai ôté ce que pouvoit confondre le bien avec le mal, et ne me sois servi, dans cette peinture, que des couleurs expresses et des traits essentiels qui font reconnoitre d'abord un véritable et franc hypocrite.’

En hij had nog méér gedaan. Een voorrede geschreven, waarin hij op zijn helder-logische manier bewees, dat geen enkel argument tegen zijn Tartufe steekhoudend bleek bij nader toezien. Dat hij een femelaar geteekend had, wiens ware karakter al op een mijl afstands te onderkennen viel; dat in 't algemeen de femelarij volstrekt niet buiten het jachtgebied van den satiredichter ligt; dat men, dit bewerende, zich eigenlijk kant

[p. 633]

tegen alle comedie, terwijl toch de grootste geesten dit middel tot zedelijke verbetering en aangename onderhouding der menschheid hebben gewaardeerd en zelfs aangeprezen. Summa summarum: dat er geen enkele reden was juist tegen dit spel zoo te keer te gaan, indien het niet ware bekrompen en norsche afkeer van alle levensvreugde of zelfs persoonlijke haat....

En Molière had nog méér gedaan.

Hij had gezorgd voor een slot aan zijn comedie, dat in geen enkel opzicht op een natuurlijke of redelijke ontknooping geleek, doch den koning zoo brutaal vleide, als zelfs diens hovelingen het zeker niet dikwijls vermochten, op deze wijze een machtigen dam opwerpende tegen den wel vermoeden tegenstand van velen aan dat femelende hof.

Maar het mocht alles niet baten en de koning had zeker ‘om van het gezanik af te zijn’, zich laten overhalen de publieke opvoering van het stuk te verbieden. Dat was den 6^en Augustus van het jaar 1667.

Hierop volgde een nieuw smeekschrift van Molière, aangeboden aan Zijn Majesteit, ‘dans son camp devant la ville de Lille en Flandre, par les sieurs de la Thorillière et de la Grange, Comédiens de Sa Majesté et compagnons du sieur Molière’, waarin de dichter eerbiediglijk dreigt met algeheele werkstaking, indien het speelverbod van de Tartufe niet wordt opgeheven.

‘...il est très-assuré, Sire, qu'il ne faut plus que je songe à faire des comédies, si les Tartufes ont l'avantage....’

Want hij heeft waarlijk alles, het uiterste, gedaan om de menschen tevreê te stellen, de titel gewijzigd, van Tartufe een edelman gemaakt, nog verdere verzachtingen van den tekst aangebracht en geschrapt ‘avec soin tout ce que j'ai jugé capable de fournir l'ombre d'un prétexte aux célèbres originaux du portrait que je voulois faire’.

Meer kan een mensch niet doen ‘pour contenter tout le monde et son père’.... en nog iets van zijn comedie over te houden ook.

Het smeekschrift eindigt met deze zeer kenschetsende peroratie:

‘Daignent vos bontés, Sire, me donner une protection contre leur rage envenimée; et puissai-je, au retour d'une campagne si glorieuse, délaisser votre Majesté des fatigues de ses conquêtes, lui donner d'innocens plaisirs après de si nobles travaux, et faire rire le Monarque qui fait trembler toute l'Europe.’

Toch duurde het nog tot 5 Februari 1669 eer het verbod werd opgeheven en de Parijzenaars, die naar 'sdichters beweren, van meet af aan tegen het stuk volstrekt niet gekant waren, het eindelijk te zien kregen.

Er is in dit verloop van zaken voor ons, later levenden, veel merkwaardigs.

[p. 634]

Het wijst op een uiterst bekrompen, machtige geestelijkheid, die heimelijk alle theaterkunst uit den booze acht en op een autocraat, die, desniettemin, voor den aandrang zwicht. Waarom? Wijl zijn eigen benauwde godsdienstigheid het niet aandurfde de geestelijkheid - misschien wel zijn biechtvader, - te weerstaan in wat als een gewetenseisch werd voorgesteld, of wijl hem het geval toch eigenlijk niet schelen kon en zulke nietigheden als de belangen van Molière en zijn troep van zelf achterstonden bij hetgeen een of meer groote Heeren als hun wenschen en klachten voordroegen.

Dit alles te zamen zal het wel geweest zijn: twijfelmoed en onverschilligheid, die verdwenen, toen andere, aantrekkelijker zaken den koning niet meer bezig hielden en hij er weer belang bij kreeg Molière voor zich te winnen met het oog op naderende feesten. En verder een verontruste, verontwaardigd gonzende menigte van geestelijken en vromen, wier stompe vooringenomenheid, eenmaal gewekt, naar alles anders oordeelt dan naar het voorwerp zelf, dat haar toorn heet te wekken. Tegenwoordig gaat het niet anders en de wereld schijnt zóó weinig wijzer geworden, dat thans elke burgemeester de macht van veto bezit, olie destijds alleen den koning toekwam.

Maar wat wèl anders werd, dat is de positie van den kunstenaar. Met zekere weerzinnige verbazing zien wij zulk een klaren geest en fijn-zinnigen schrijver als Molière zich als vanzelfsprekend vernederen voor den koning niet alleen, maar voor al wat vorstelijk en machtig is, en beseffen hierin - zoo wij het ook al niet begrijpen - den anders gezinden tijd. Aan den eenen kant moet er in die hooge kringen, waarvoor zij hoofdzakelijk bestemd was, een volkomen ontvankelijkheid voor kunst geweest zijn, ten andere werd de kunstenaar er gevoeld als een werkman, een wezen van mindere soort, zeer respectabel in zijn stand misschien, gelijk eveneens meubelmakers en goudsmeden verdienstelijke lieden waren, doch nooit of nimmer te vergelijken bij welken adellijke ook, die van nature een voortreflijkheid bezat en reeds op een hooger plan ter wereld kwam.

Dit ons in te denken kost waarlijk inspanning, omdat heden ten dage noch van de positieve kunstgevoeligheid des adels, noch van den aangeboren eerbied der ‘mindere’ klassen veel meer over is. Wat ons thans voornamelijk in die verhouding van Molière tot de aristocratie en den koning hindert, is onze onwilkeurige voorstelling van een hedendaagsche adel en koningschap, die zoo brutaal met een Molière zouden omspringen.

Zij waren beiden echter wel zeer anders en wij dienen dit vooral niet te vergeten, zoo wij tot eenig juist begrip van den tijd wenschen te komen. Het is per slot nog de vraag of de vrije kunstenaar van heden er beter aan toe is, dan eens konings lijf-poëet in vroeger dagen....

[p. 635]

Het belang van de voorgeschiedenis der Tartufe-comedie staat dunkt mij, eenigszins in omgekeerde reden tot het belang van die comedie zelve. En dat is na het voorgaande, zeer begrijpelijk. Het geval lijkt al te zeer ‘aangelengd’ en ‘verzacht’ om nog de scherpe, puntige, prikkelende klaarheid te vertoon en van menige andere Molière-comedie. Gewis moet men bij hem nooit verwachten, dat zijn spelen ons een dier vreemde grensgebieden zullen binnenleiden, waar, tusschen goed en slecht, waar en onwaar, echt en valsch, de geest in pijnlijke verwardheid vrijwel elken hoû-vast verliezen gaat. Het staat bij hem alles stijf en stevig overeind naar de regels eener streng kerkelijke moraal en zoo Molière het zijn taak acht ons te leeren en te verbeteren, begeert hij dit geenszins te doen door ons in te lichten over de betrekkelijkheid aller levensomstandigheden. Niet de realistische mensch, die natuurlijke vereeniging van allerlei eigenschappen, die met zijn bestaan immers vanzelf zijn eigen recht meebrengt, is zijn object, maar de abstracte mensch, beter nog: de eigenschap tot mensch gemaakt. Aldus vertoont zich zijn Gierigaard als één klomp gierigheid en als niets anders, zijn Burger-edelman, als louter kortzichtige, opgeblazen ijdelheid en wordt daardoor nog te meer vermakelijk nu alle begrijpelijkheid en rechtmatigheid in-zich-zelf hem ontbreekt.

Maar hier, bij dezen veinsaard, schijnt Molière toch wel al te zeer de grenzen van het nog genietbare onwaarschijnlijke te overschrijden. Het wordt een beetje kinderachtig, zooals de omgeving Tartufe unaniem voorstelt en zooals Orgon hem, zonder eenige blijkbare reden, koestert. De slechtigheid, zou men zeggen, ligt eerder in dezen Orgon dan in Tartufe, die nauwelijks eenige kunst behoeft aan te wenden om den dwazen kerel, tegen alle blijkbaarheid in, voor zich te winnen. Enkel in Tartufe's houding in het tooneel met Orgon, diens vrouw en zoon steekt eenige tactische verdienste. Door zich zelf zoo ganschelijk weg te gooien en van te voren roeds alle schuld op zich te nemen, roert hij het vooringenomen hart van Orgon en maakt de enkele fout onwaarschijnlijk, voor wie zich van alle zonden vrijwillig zoo heftig beschuldigt.

Maar overigens weet men eigenlijk niet veel van Tartufe en dat weinige is, naar Molières uitdrukkelijke bedoeling, zoo duidelijkk uit den booze, dat men zich afvraagt wat voor zielkundig monstrum eigenlijk wel die Orgon zijn moet, om zich zoo te laten vangen. In Orgon, niet in Tartufe, zit dan eigenlijk het vreemde en belangwekkende van de historie, die zich ten slotte niet eens erg vermakelijk voordoet.

Het schijnt, dat in de 18^e eeuw vooral comieken de Tartufe-rol gespeeld hebben en haar, dientengevolge, ‘omlaag haalden’ tot iets potsierlijks, dat men met Molière's bedoelingen zeer in strijd achtte. Dit nu is, gezien de ernstige voor- en naredenen zeer waarschijnlijk, maar

[p. 636]

men ziet toch niet hoe, met ernst en matiging gespeeld, de rol iets anders dan een tamelijk kleurloos ‘masker’ opleveren kan. Le Bargy was hier eenigszins een bewijs voor. Men zal hem zeker niet beschuldigen in de uitbeelding der figuur naar het realistische getracht te hebben, hij gebaarde en bewoog en sprak zelfs zéér nadrukkelijk en toch kwam er, mijns bedunkens, volstrekt geen typische femelaar voor den dag, werd het nergens tot het monument der schijnheiligheid, zoo als dit b.v. in sommige Hollandsche kluchten met eigenlijk heel eenvoudiger middelen zoo vierkant wordt opgesteld. Men zag hoogstens een tamelijk naïeven en vooral een onbelangrijken schurk, die, op overigens zeer begrijpelijke wijze, gebruik maakt van de onverklaarbare apenliefde eens dwazen koopmans om van lager- op den vasten wal te komen en onderwijl aan zijn begeerten te voldoen.

Indien Le Bargy iets anders dan dit bedoelde, kan men zeggen, dat daar naar buiten niet veel van bleek, gelijk er ook van Molière's bedoeling niet veel is terecht gekomen, door zijn angstige zorg om zijn femelaar vooral geen wezenlijk karakteristieke trekken van het soort mee te geven en daardoor de kans te loopen, dat een enkel toeschouwer Tartufe een oogenblik ‘au sérieux’ nam.

Zoo deden zich opvoering en stuk beide vrij onbelangrijk voor en bleken enkel de scènes met madame Pernelle en die tusschenode gelieven Valère en Mariane iets van de stevige, beproefd-Molièresche comiek te bezitten.

Nog een opmerking ten besluit over de mise-en-scène. Er werd hier gespeeld in een kale, maar vrijwel realistische kamer, volgens de Molière-traditie. Dat wil zeggen: men ging hoogst zelden zitten en men gebaarde uiterst sober, zoodat tenminste de tweede-rollen meer werden gedeclameerd dan gespeeld. Dit nu is gewis volkomen in orde, maar wat doet er dan die realistische kamer omheen, waarvan de meubels het vrije staan en loopen maar in den weg zijn?

Een van beide: men spele als men deed, naar altherkömmliche Weise, maar dan met een evenzeer gestyleerden, onrealistischen achtergrond, of.... men spele het geheel naar de wijze der werkelijkheid en richte een vertrek in, als voegt in de woning van een rijken burger als Orgon.

In zulk een vertrek dient men zich dan ook ongeveer te bewegen als gewone menschen in hun kamer: te gaan zitten, zijn hoed recht zetten voor den spiegel, een bankje bij te schuiven, iets op te rapen, iets te bekijken en wat dies meer zij.

Gelijk het spel nu ging, gevoelde men voortdurend die kloot tusschen den geest der comedie en de omgeving en werd van haar ware bedoeling afgetrokken. Hetgeen op den duur aan het kunstgenot niet ten goede kwam.

Frans Coenen.