Groot Nederland. Jaargang 5

[p. 346]

Dramatische kunst.

Eigen Haard. Tooneelspel in 4 bedrijven, door mevr. Van Gogh-Kaulbach.

Het bijzondere van mevr. Van Gogh-Kaulbachs tooneelstuk is allereerst dat het in andere kringen speelt, dan wij van moderne Hollandsche stukken gewoon zijn. Meest zijn wij daar in de sfeer der ‘gegoede middelklasse’, gelijk het heet, onder bemiddelde kooplieden of ambtenaren of advokaten, dokters, officieren enz. De winkeliersstand is tot heden toe weinig op het tooneel verschenen, tenzij om, in grappige typen, een beetje belachen te worden of om als tegenstelling te dienen. En toch is die zelfde ‘kleine middenstand’ zeer geschikt voor tragische tegenstellingen, juist nu en in 't algemeen, omdat het hem zoo slecht vergaat in den bestaanstrijd, waar hij tusschen grootkapitaal en proletariaat al een heel eind op weg is doodgedrukt te worden.

Zola heeft dit wel gezien en er zijn ‘Au Bonheur des Dames’ van gemaakt: het groote Warenhuis dat een gansch kwartier kleinhandel opeet, en ook mevrouw Van Gogh begreep het wel, toen zij besloot hier haar onderwerp te kiezen. Maar het algemeene, de tragedie van de middenstand heeft zij niet gegeven.... gelijk het mogelijk ook niet in haar bedoeling lag. Zij gaf, denkelijk, wat zij gezien had: een uiterst fatsoenlijk winkeliersgezin dat de lange marteling van het achteruitgaan lijden moet, tot alle frissche geestelijke krachten zijn opgedroogd en alle energie teloor ging, en dat ten slotte ondergaat in een wanhoopsdaad van den man, die radeloos zijn winkel in brand steekt. Op zekere tijden van het jaar brengt haast elke courant een zoodanig geval, dat de schrijfster nu eenvoudig heeft gedramatiseerd en uitgewerkt, waarschijnlijk zonder zich veel om het ‘algemeene’ te bekommeren.

Dit nu is misschien niet jammer, maar wel dat zij dien bestaansstrijd en ondergang van het gezin niet tragisch genoeg heeft gemeend om er een geheel tooneelstuk mee te vullen. Want eerstens zijn zij zeker wèl belangrijk genoeg, als men ze maar scherp genoeg aankijkt en vervolgens werd de schrijfster er nu ook toegebracht nog een tweede verwikkeling, een ander tragisch motief op te nemen, om het eerste een handje te helpen.

[p. 347]

Aldus is het dan geworden. Brink, de glashandelaar, ziet zijn zaak verloopen en heeft den moed er bij verloren. Van zijn vier kinderen, helpt de zoon, die vroeger wel hooger aspiraties had, in de zaak en zijn twee dochters al uit huis. De een trouwde een makelaar in allerlei verdachte zaken en is aardig op weg mèt hem te verploerten in 't grofmaterieele leven, en de oudste, de meest intellectueele heeft zich, trots familietegenstand, vrij gevochten tot een onafhankelijk bestaan.

Thuis is alleen nog de jongste, een wat oppervlakkig levenslustig deerntje, die schier vergaat in de verdufte omgeving van heimelijke armoe. Er is sinds kort ook een commensaal Van Diel in huis, een poenige oude kerel, die ‘huisjes heeft’ en bijzonder galant is voor het jonge meisje, haar uitgangetjes bezorgt, met haar schertst, haar vleit.... En terwijl nu de vader er toe komt - hoewel hij, als zijn huisgenooten, eigenlijk een hekel aan den vent heeft - Van Diel aan te spreken om borg voor hem te stellen, treft het gelukkig dat deze joviale man juist van plan is de jongste dochter ten huwelijk te vragen. Want nu wil hij nog veel meer doen, wil van de verloopen zaak een vennootschap maken en er zijn geld in steken. Dat is de ongedachte uitkomst en de vader haast zich het dochtertje weg te geven, en als 't meisje, hoewel bedrukt, ook zelf zegt van meneer Van Diel te houden. Maar de moeder is niet gerust. Zij twijfelt aan de oprechtheid van het meisje als zij zegt van zoo'n liederlijk heerschap te houden; en hoewel de man haar zoekt terug te houden van al te scherpe onderzoekingen, brengt zij het kind er al heel gauw toe te bekennen dat 'er wel getrouwd moet worden, omdat er anders schandaal zal komen. Ook meent het meisje dat zij Van Diel na het gebeurde als vrouw toebehoort, al ondervindt zij ook niets dan schuwheid en walging voor hem.

In haar verontwaardiging sleept dan de moeder ook haar man mede en zij zeggen Van Diel af, wijzen hem feitelijk de deur, in hun overspanning de onvermijdelijke gevolgen van die daad niet achtend.... Zoo eindigt het derde bedrijf. In het vierde is dan de finantieele val nabij en bedrijft de vader de wanhoopsdaad, zóo onhandig dat hij onmiddellijk als verdacht van brandstichting gearresteerd wordt. De ondergang der familie is dan voltooid; de vader in de gevangenis, de moeder doodziek onder den slag, terwijl de getrouwde dochter de familie niet meer kennen mag, vanwege haars echtgenoots verdacht fatsoen en de jongste, onder teekenen van naderende verstandsverbijstering, hare bevalling afwacht....

Terwijl nu het geheele werk geschreven is in een zoo eenvondige preciesheid van dialoog en personenbeelding, in een zoo juiste en logische opstelling en ontwikkeling der opvolgende tafereelen, dat men nooit gelooven zou hier een debuut te zien, is enkel het vierde bedrijf wat mat en onwaarschijnlijk. Ook ietwat vreemd-overbodig en na-slepend

[p. 348]

aangebracht achter de natuurlijke climax der vorige bedrijven. En hier is het dat zich wreekt dat opzetten van twee eigenlijk gelijkwaardige intriges in plaats van één albeheerschende. Het kleine drama van het jonge meisje, zoowel in wat vertoond, als in 'tgeen ons te raden gegeven wordt, roerend in zijn sobere menschelijkheid, komt er van zelf toe te veel plaats te nemen in de totaalhandeling en in onze aandacht. Zooveel, dat, met de, in letterlijken zin, ontknooping aan het eind van het derde bedrijf, wij het gevoel hebben, of het stuk nu ook uit kon zijn. Maar dan komt het vierde bedrijf ons nog eens herinneren, dat eigenlijk niet hier, maar in den finantieelen ondergang van het gezin het hoofdmotief van het drama bedoeld is en wij merken dan ineens, hoezeer dit hoofdmotief voortdurend maar vaag en terloops behandeld is als een bijhandeling.

Dat is het bezwaar tegen den bouw van het stuk, de fout die haar eigen straf meebrengt in het los verband van het vierde bedrijf met de andere. Dat dit bedrijf, met zijn hier te nieuw kamermilieu, ook tooneelmatig niet zoo heel best in elkaar zit, in zoover men een onnatuurlijke kalmte bewaart bij het vernemen van het ijselijk brandbericht, mag als een secundair bezwaar gelden....

Overigens echter, en ten slotte, past een woord van oprechte bewondering en sympathie voor dit eerstelingswerk, dat toch zoo stevig op zijn tooneelvoeten staat. Geen scènes die te lang zijn en geen die het niet ‘doen’, heb ik opgemerkt. Het gaat niet diep, noch wijd, noch hoog, maar het wil dit ook niet. Wat het wil, bereikt het. Geen van de figuren is meer dan schetsmatig geteekend, als men het nagaat, doch men verlangt niet naar grooter uitvoerigheid, wijl de handeling óok nergens meer verlangt en het hier niet om diepzinnige zielstragedies gaat, maar om alledaagsch-gewone, voor ieder onmiddellijk duidelijke toestanden. En dit beteekent juist de kunstenaarswijsheid dezer schrijfster, dat zij zich tot het zoo simpele wist te beperken en haar eigen reëelen weg ging, in plaats van zoovele halfgare modernen na te loopen, die hun kracht zoeken (en hun zwakheid vinden) in zieleproblemen en drames intimes à la Ibsen. Want het is, ten minste aan niet gansch ongewone talenten, zelden gegeven zooveel wijsheid en gevoel en visie te openbaren als noodig zijn in de schildering van hoogmoreele conflicten van verfijnde zedelijke menschen, waar bij het uiterlijk gebeuren schaars is. De helft blijft dan onuitgesproken of onbegrepen, en de personen worden tot rare caricaturen van menschen in een onmogelijke wereld. Dat mevrouw Van Gogh-Kaulbach deze zeer moderne ‘klip’ wist te ontzeilen, bewijst veel voor haar talent en dat zij bovendien een zoo tooneelmatig eerste stuk schreef, belooft voor haar dramatische geschiktheid en ons Nederlandsch tooneel.

Frans Coenen.