Groot Nederland. Jaargang 1

[p. 737]

Bibliografie.

Jörn Uhl.

Een familie-geschiedenis, door Gustav Frenssen. Uit het Duitsch vertaald door B. Canter. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf. - Dit boek heeft ingeslagen. En terecht. Zoowel de eenvoudigen van geest als de fijnproevers vinden het superieur. De veelbelezene vindt zwakke plekken in het werk, die het ontsieren, en zal ettelijke boeken kunnen noemen, waarin veel minder compositie- en andere fouten kunnen worden aangewezen. Maar hij zal moeten erkennen, dat er weinig romans zijn, althans van den nieuweren tijd, die, als geheel, zoovele goede en zoo diepe indrukken achterlaten als dit boek van den Holsteinschen expredikant.

Het is hier niet de plaats om uit te weiden over kunst en strekking, een onderwerp, dat tot een eindeloos debat aanleiding kan geven, zoolang men het nog niet eens is omtrent wat men onder kunst heeft te verstaan, zoolang er nog zijn, die de meening zijn toegedaan, dat kunst niet slechts schoonheid, doch ook goedheid heeft te beoogen. Maar indien het bewijs werd gevraagd, dat een werk, waaruit zich eene sterk uitgesproken strekking doet kennen, óók een kunstwerk kan zijn - men zoû zonder veel kans op tegenspraak, op Jörn Uhl kunnen wijzen.

Gustav Frenssen steekt de strekking van zijn boek niet onder stoelen en banken. Met eene merkwaardige oprechtheid komt hij er al dadelijk meê voor den dag. Reeds in den allereersten zin. ‘Wij willen in dit boek over beslommering en arbeid spreken.’ En om alle misverstand te voorkomen, geeft hij te kennen wat hij onder beslommering en arbeid verstaat:

‘Met beslommeringen bedoelen wij niet de overdreven drukte die Jan Fortsen, de bierbrouwer maakte, toen hij zijn gasten beloofd had, ze op bijzonder lekkere visch uit den Eider te onthalen en zijn belofte niet houden kon. Hij raakte er over aan 't malen en moest naar Sleeswijk. Evenmin is er voor ons van beslommering sprake, bij het geval van zekeren rijken boerenzoon, die het, ondanks zijn domheid, klaarspeelde er zijn vaders erfdeel in vier weken door te brengen. Het jongmensch kortte zich geheele dagen den tijd door met thalers langs het vlak van den vischvijver te keilen.

Maar voor ons zijn beslommeringen, de zorgen en angsten waarop moeder Weiszhaar doelde, wanneer ze over haar acht kinderen begon te spreken. Drie lagen er op het kerkhof begraven; een vierde op den diepen bodem van de Noordzee; de vier overigen woonden in Amerika, en twee van deze laatsten hadden haar in jaren niets van zich doen hooren.

En onder den arbeid, waarover wij zullen spreken, verstaan wij ook,

[p. 738]

die waarover Geert Dose klaagde, toen hij op den derden dag na den slag bij Gravelotte nog niet sterven kon, ondanks een vreeselijke wonde in den rug.

Doch hoewel wij van plan zijn in dit boek van zulke droevige en, zooals velen zeggen naargeestige, dingen te verhalen, toch zetten wij ons blijmoedig, zij 't ook met te zaam geknepen lippen en een ernstig gelaat aan 't schrijven van dit werk; want wij hopen het naar alle zijden te doen uitkomen, dat de moeiten, die onze lieden zich te getroosten hadden, der moeite waard geweest is.’

Met dien proloog vangt het eerste hoofdstuk aan.

Die inleiding is, dunkt mij, eene waarschuwing ‘naar alle zijden’. Tendenz, tendenz en tendenz. De slotzin doet de deur toe. De moeiten, die onze lieden zich te getroosten hadden, kondigt de schrijver aan, zijn - waarom ‘is’, o, Bernard Canter? - der moeite waard geweest. Staat daar niet met andere woorden, dat de deugd beloond wordt? En volgt daaruit niet uitteraard, dat de ondeugd wordt gestraft?

Waarlijk, Gustav Frenssen moet wel de superioriteit van zijn kunstvermogen hebben gevoeld, om het er op te wagen eene inleiding te schrijven, die allicht de voorstanders van ‘l'art pour l'art’ - eene tallooze malen misbruikte leuze - op stel en sprong afschrikt en het van de lezing van Jörn Uhl tegenhoudt.

Waarom is dit boek superieur, trots de geprononceerde strekking, die, zoû men zeggen, hem, den schrijver, noodzaakt wegen in te slaan, welke hem van de kunst verwijderen? De meest gereede verklaring daarvan is, dat die strekking niet maar een vooropgezet plan is van moraal, die aan den romanvorm lukraak eenige kunstwaarde heeft te ontleenen, evenredig aan de kunstvaardigheid van den schrijver - maar dat ze met grooten drang voortvloeit uit een levensaanschouwing, zoo bezonken en diep, dat ze zich min of meer vereenigt met het innerlijk kunstgevoel van den auteur. Heel in de diepte der ziel, zoo komt het mij voor, gaan kunst en moraal, ook bewuste kunst en bewuste moraal, hand aan hand. Heel in de diepte der ziel moet er eene organieke sympathie tusschen kunst en moraal bestaan.

Jörn Uhl behandelt eene familiegeschiedenis, de geschiedenis van een boerengezin, dat, op den titelheld na, degenereert en tot verval komt. Klaus Uhl, Jörn's vader, is een dronkelap, die zijne bezittingen verwaarloost. Ook zijne drie oudste zoons zijn drinkebroêrs. Elsbe, wier geboorte den dood van hare moeder heeft veroorzaakt, is een goedhartig maar lichtzinnig meisje. Zij allen gaan te gronde, de vader en de drie zoons geheel, Elsbe gedeeltelijk. Want Elsbe keert, na voor hare lichtzinnigheid zwaar geboet te hebben, tot het rechte pad terug, dank zij haar van de moeder overgeërfd goed karakter. Al is haar leven ten slotte er geen van vreugde, het is er een niet zonder vrede. Haar kind, gesproten uit haar samenleven met den doeniet Harro Heinsen, is haar een troost. Ook de goedheid van Jörn en van Thies Thiessen, haren oom, den bizonder goedaardigen, ietwat onnoozelen broêr van hare gestorven moeder. Alleen Jörn Uhl, de jongste zoon van Klaus, weet, na een leven van zielestrijd, noesten arbeid en noodlotsslagen, te ontkomen aan de ontaarding, door zijne groote wilskracht, zijne werkzaamheid, zijne weetgierigheid en zijne zelfbeheersching. In hem winnen de goede eigenschappen het van de slechte.

Het gegeven is zoo eenvoudig mogelijk. Men kan er zelfs tegen aanvoeren, dat de tegenstelling, tusschen de verdorvenheid van Klaus Uhl en zijne drie oudste zoons aan

[p. 739]

de eene zijde en Jörn aan de andere, wat grof is. Intusschen, als het leven daadwerkelijk in hetzelfde gezin zulke scherpe tegenstellingen biedt, wie zal het den kunstenaar misduiden, dat hij daarvan gebruik maakt, indien zijn talent hem in staat stelt, het uitwerken van dat gegeven tot kunst te verheffen? Jörn Uhl blijft, van hoe talrijke personen hij ook omgeven is, op den voorgrond, en de schrijver is er niet voor teruggedeinsd, in Jörn de voortdurende wisselwerking tusschen goeden en kwaden aanleg nauwgezet te behandelen. Kan men den schrijver verwijten, dat Jörn's vader en broêrs zoo ‘goed’ als volstrekt slecht zijn, Jörn zelf is niet volstrekt goed. Lang niet. En de wijze, waarop Gustav Frenssen het karakter van den titelheld ontleedt, getuigt van een machtig, massaal talent.

Heel mooi is ook de karakterbeschrijving van Lena Tarn, Jörn's eerste vrouw, de eenvoudige, die hard werkte, veel lachte, weinig begreep van het gesloten karakter van haren man, dien zij toch zoo innig liefhad. Nog mooier is misschien de zielsontleding van Lisbeth Junker, Jörn's eerste liefde en tweede vrouw, de bedeesde, in wier gemoed het vuur der echte liefde heilig brandde, doch die zich, voordat zij de overtuiging had van Jörn's wederliefde, ompantsert met schijnbare ongenaakbaarheid, omdat haar vrouwelijk gevoel haar dat ingaf.

Er is uit den aard der zaak veel stichtelijks in dit boek. Maar het stichtelijke van dezen ex-predikant loopt niet rond met een gladgestreken gezicht, is niet verwaand, neuswijs en vervelend. ‘Hij was een verstandig en goed mensch. Hij sprak niet zooals andere geestelijken die elk weggetje kennen, waarop de engelen loopen, als zij in opdracht van God over de aarde zweven, en die spreken of zij er bij waren geweest toen hemel en aarde werden geschapen.’ Zoo wordt, in het acht-en-twintigste hoofdstuk, terloops gesproken over een' Duitschen predikant, in wien de opmerkzame lezer dadelijk een' geestverwant van den schrijver zal herkennen. Te anderer plaatse heet het, nog vrijzinniger - men lette vooral op den laatsten zin -:

‘Het was echter heel goed en juist, dat korporaal Jörgen Uhl in zijn jeugd niet bij de kudde liep, maar nadenkend en zelfstandig, na rijp overleg gekozen, eigen wegen ging. Maar dat hij zijn jeugd voor dood hield en ter viering van haar begrafenis, dit lange, uitgestreken gelaat vertoonde en oogen opzette alsof alle overleg van alle welberaden menschen ter wereld in hem vereenigd was, dat was belachelijk.

De jeugd zal zich op je wreken, Jörn. Jong bloed spuit op. Jörn, word geen dwaas. Het is beter een zondaar te zijn dan een rechtvaardig mensch op deze wijze.’

Het ligt voor de hand, dat in Jörn Uhl het boerenbedryf en het boerenleven minutieus worden beschreven. Gustav Frenssen kent de beslommeringen en de verheugenissen der boeren door en door. Blijkbaar heeft hij den boerenstand zoo volledig mogelijk willen schetsen. Dit streven is natuurlijk zeer verdienstelijk. De fout, waaraan Gustav Frenssen zich echter ten deze heeft schuldig gemaakt, is, dat hij alles in een' enkelen roman heeft willen bijeenbrengen. Het aantal bijkomstige personen en dingen, die slechts even ten tooneele verschijnen, zonder verband te houden met den gang van het verhaal, is schrikbarend groot. Er is overlading, die niet zelden het geduld van den lezer op eene zware proef stelt.

Overlading is er ook in de opname van landelijke legenden en sagen, waarvan enkele er zoo maar, zonder eenige naspeurlijke bedoeling, zijn bijgesleept.

[p. 740]

Merkwaardig is ook het feit, dat de schrijver niet zelden in een paar zinnetjes de geschiedenis ettelijke jaren vooruitspringt, als vreesde hij, later te verzuimen het desbetreffend verloop te memoreeren.

Zoekt men goed, dan vindt men nog wel andere foutjes in de conceptie, allemaal het gevolg van de omstandigheid, dat de schrijver te veel heeft willen geven in een beperkt kader.

Maar eene klare levensaanschouwing vlamt uit dit werk op, eene levensaanschouwing zoo helder, dat de schrijver zonder moeite den grooten stijl heeft kunnen zien, waarin zijn boek diende te worden opgetrokken. Hij had niet naar kunst te zoeken, hij vond ze vanzelf. Dáárin vooral is de superioriteit van Jörn Uhl te vinden. De laatste zin van het dertiende hoofdstuk luidt: ‘Niets vormt den mensch meer als het zien van der menschen levensloop en levenslot.’ Gustav Frenssen heeft gezien met nauwlettendheid en liefde, heeft gezien in anderen en in zichzelf. En wat hij heeft gezien, heeft hij veraanschouwelijkt in eenvoudigen stijl, zich slechts bekommerende om het ordenen van de stof, voelende dat groote kunst geen stijlbekommernis heeft. De zoogenaamde woordkunst en alle andere kunstigheden van dien aard zijn hem, gelukkig, vreemd gebleven. ‘Ces choses sont hors de l'homme, le style est l'homme même.’

Jörn Uhl is een goed en een mooi boek.

De vertaling, door Bernard Canter, is slordig. Naar alle waarschijnlijkheid heeft hij er zeer weinig werk aan besteed. In de eerste plaats zit het boek vol taal- en spelfouten. Fouten in spelling, geslacht, getal, naamval enz. bij de vleet. ‘De beteekenis dezer uren was te grooter, wijl hier de mannelijken leeftijd en die van den jongeling te zamen kwamen en wederzijdsch elkaar achting betoonden, zoodat er eerlijke, zuivere debatten ontstonden.’ ‘Meester Peters was namelijk van meening, dat de kennis van 't Engelsch de eerste trede tot alle wetenschap en tot alle betrekkingen van gewicht waren.’ ‘De heuvel loopt stijl opwaarts.’ ‘'s Morgens echter trok hij zijn langen, gelen, versleten jas aan.’ ‘Op een hof spande een vrouw zelve de bruine merrie voor den wagen en deed hem het zilveren tuig aan.’ ‘Nu, daar stond ook Geert Dose, die na zijn soldatentijd bij jouw in dienst was.’ ‘Niemand had vroeger dezen man en dit uniform gezien.’ ‘Toen hij aan de overzijde op de weide was, groeten zij elkaar en gingen elk huns weegs.’ ‘Toen gingen de kleinen in hun angst er alleen op los, daar zij in hun kinderlijke dwaasheid en vrees meenden, dat hun ouders hun zouden bestraffen, als zij het kalf niet redden.’ Dan de buigingsuitgangen van werkwoorden: hier een t te veel, daar te weinig. Enz., enz. De distellezing neemt geen einde. Een ander blijk van slordigheid is de uitdrukking ‘in lichte laaie vlammen.’ Voorts laat de interpunctie veel te wenschen. Ten slotte heeft de vertaler niet niet genoeg gewaakt tegen het insluipen van germanismen. ‘Wij willen eens zien of wij ons met elkaar verdragen kunnen.’ ‘Zij kwamen met tegenzin en zagen met hun mooie, trotsche Uhlgezichten op den grijsaard van de hoogte neer. Heinrich, die op den tocht naar Frankrijk op het station te Dusseldorf bedronken met zijn kameraden aan 't gekheid maken was geweest, enz.’ Waarlijk, de heer Bernard Canter heeft de vertaling afgeroffeld.

K.