Golfslag. Jaargang 2

[p. 321]

De valse munters

Naar aanleiding van de toekenning van de Nobelprijs 1947

Twee feiten - de studie van Jean Hytier in 1946 en de toekenning van de Nobelprijs in 1947 - hebben de aandacht van het groter publiek eindelijk op de betekenis van André Gide gericht. Enige kanttekeningen bij deze onderscheidingen zijn o.i. gewenst.

Alles wijst er op dat een beter begrip van Gide's werk - dat grotendeels vóór 1925 gereed kwam - mogelijk wordt door het opvallend grotesker karakter der huidige levensomstandigheden vergeleken bij de jaren na de eerste Wereldoorlog, tijdstip waarin Gide's hoofdwerk ‘Les Faux-Monnayeurs’ ontstond.

De bedoelingen van een bij uitstek critisch romancier als Gide konden - ondanks zijn faam - niet onmiddellijk onderkend omdat zij door te veel vooroordelen werden omringd. De immer vluchtende, nooit te grijpen Gide, de tegenover zijn ‘Faux Monnayeurs’ zelfs niet bepaald stellingnemende artist, bleek de partijgezinde mens van tussen de twee wereldoorlogen te wispelturig om geheel ‘au sérieux’ te worden genomen. Dat een kunstenaar de onafhankelijkheid van zijn persoon ten overstaan van politieke en ideologische stellingen als een sine qua non poneerde, heeft er niet toe bijgedragen hem als toonaangevend en waardemetend te beschouwen. Hoogstens, zoals in het geval Gide, konden de politieke partijen hem, naar gelang zijn zoekende, daarom nog niet door hem gevolgde, voorkeur beurtelings als vriend of vijand gebruiken.

Gide is een te goed psycholoog om niet te weten dat de zelfzekerheid aan de basis ligt van de waan, het zelfbedrog en de vergissing. Wij houden er dan ook aan de volgende woorden opgetekend in zijn ‘Journal des Faux Monnayeurs’ (29 mars 1925) als zijn grondkaraktertrek te beschouwen: ‘Inquiéter, tel est mon rôle. Le public préfère toujours qu'on le rassure. Il en est dont c'est le métier. Il n'en est que trop’.

Er is moed toe nodig, geloven we, dit in het aangezicht te slingeren van een tijd als deze na de eerste wereldoorlog. Wat hebben de politici na 1918 de volkeren niet beloofd? Welke paradijzen van vrede en samenwerking, van welstand en vooruitgang? En welke pers, welke wetenschap, welke literatuur had niet haar deel in dit concert?

Gide behoort tot de weinigen die niet in die enorme en absurde klucht der vertroosting hebben geloofd. Maar als iemand die weet dat de betere wereld en de betere mens langs banen van zelfcritiek, van waardebesef zijn te verwezenlijken, durfde hij het aan de munt te wegen, waarvoor iedere idee en ieder mens in de omloop kunnen doorgaan, om tot deze conclusie te komen: wij allen plegen en nemen deel aan een valsmunterij op een zo schrikwekkende schaal, dat het ons niet moet verbazen de slachtoffers te zijn geworden van de grootste der kwalen en rampen. Enige gewone faits-divers gaven Gide de idee in dat ze toepasselijk zijn op het gehele mensdom (cfr. Appendice van ‘Journal des F.M.’) En zijn intuïtie was niet ver-

[p. 322]

keerd. Niets beter dan de laatste tien jaren illustreren de valse positie waarin de wereld is geraakt. De geestelijke zowel als de geldelijke valsmunterij viert hoogtij.

Het is een der grote verdiensten van Hytier's studie over Gide op de waarde van ‘Les Faux-Monnayeurs’ te zijn ingegaan. Wij halen, ingekort, het voornaamste daarvan aan:

‘Quoi qu'il en soit, si vous voulions dégager les principaux axes de la spéculation gidienne sur le monde, au sein de la foule des problèmes que soulèvent les F.M., il me semble qu'il faudrait y compter les trois suivants:

1° La valeur du mal. Gide ne se solidarise pas avec le mal, mais il épie une chance d'amélioration.

2° Le destin des êtres. Voyez la lamentable fin de la plupart des personnages des F.M. Bernard mérite la prédilection de l'auteur paree qu'il ne vise pas un but particulier; comme les héros représentatifs de Gide, il veut naviguer au large et devenir lui-même. Mais les faibles feront mieux de rester à leur place.

3° La valeur réelle et la valeur apparente. C'est le symbole même des F.M. car toute action qui outrepasse son intention, toute parole sa pensée, tout sentiment sa conviction, toute hypocrisie, lance dans le commerce des hommes de la fausse monnaie; et nous sommes tous, à quelqu' égard, des faux monnayeurs.’

We zouden op ieder dezer gedachten kunnen ingaan, en vooral op de eerste. Zelfs Hytier lijkt ons hier Gide nog te onderschatten. De positie van Edouard o.a. wordt niet geheel belicht van uit de genezende en opbouwende kracht die sommige mensen kenmerkt.

Maar we willen het nu in de eerste plaats over de derde gedachte hebben. Gide heeft geen personnage in zijn boek verachtelijker voorgesteld dan de schrijver Robert de Passavant (bedoelde hij hier ‘celui qui toujours passe avant les autres?’). ‘Mais il ne faut pas oublier non plus que Passavant représente une espèce exaspérante de faux artistes qui ne vivent que pour le succès présent’ zegt Hytier.

Maar laten we Gide zelf aan het woord:

‘Pour Passavant, l'oeuvre d'art n'est pas tant un but qu'un moyen. Les convictions artistiques dont il fait montre, ne s'affirment si véhémentes que parce qu'elles ne sont pas profondes; nulle secrète exigence de tempérament ne les commande; elles répondent à la dictée de l'époque; leur mot d'ordre est: opportunité.

‘LA BARRE FIXÉ. Ce qui paraîtra bientôt le plus vieux, c'est ce qui d'abord aura paru le plus moderne. Chaque complaisance, chaque affectation est la promesse d'une ride. Mais c'est par là que Passavant plaît aux jeunes. Peu lui chaut l'avenir. C'est à la génération d'aujourd'hui qu'il s'adresse (ce qui vaut certes mieux que de s'adresser à celle d'hier), mais comme il ne s'adresse qu'à celle, ce qu'il écrit risque de passer avec elle. Il le sait et ne se promet pas la survie; et c'est là ce qui fait qu'il se défend si âprement, non point seulement quand on l'attaque, mais qu'il proteste même à chaque restriction de critiques. S'il sentait son oeuvre durable, il la laisserait se défendre elle même et ne chercherait pas sans cesse à

[p. 323]

la justifier. Que dis-je? Il se féliciterait des mécompréhensions, des injustices. Autant de fil à retordre pour les critiques de demain.’

Het zal Gide wel hebben voorgestaan dat de grootste valsmunters in de wereld der kunstenaars te vinden zijn. En wij moeten werkelijk niet lang zoeken om de inflatie-makers van dat soort op de kop te tikken: lui, die jaar in jaar uit, met de onbenulligste der ideeën en de verderfelijkste der arroganties de aandacht gaande maken, de trom roeren, steeds weer op het podium staan, op de avantscène, zo dicht mogelijk bij de opgever, die de politieke roede belooft zo niet de valse waarde aanvaard wordt.

Steven RIELS.