Golfslag. Jaargang 2

[p. 111]

Bernanos over de teleurgang der Westerse cultuur

Bernanos wordt gewoonlijk in dag- en weekbladen als een katholiek, links-gericht auteur gesitueerd. Niets is typischer voor onze tijd, die enkel nog het ‘penser en bande’ aanvaardt, dan dit catalogeren van een mens, met of zonder tegenzin van den betrokkene, in de ene of andere grote kudde. Voor zo iets als het begrip van een onafhankelijk-denkende persoonlijkheid, schijnt in het brein van de moderne confectie-mens geen plaats meer te zijn. Met des te meer aandacht moet er dan ook geluisterd worden door allen, die nog enigszins begaan zijn met het lot van dit Westen, naar de stem van enkele non-conformisten, die nog durven een opinie verkondigen, die duidelijk het karakter draagt van absolute onafhankelijkheid.

Einde '44 schreef Bernanos een pamfletachtig werkje, dat naar de diepste zin tast van de vreselijke stuiptrekkingen onzer zieke wereld en dat de lezer aangrijpt door het geweld van zijn verontwaardiging en wanhoop en hem verbijstert door de onthulling van enkele eenvoudige, primaire waarheden, die bij ons allen, zoniet vergeten, dan toch zeer verdoft zijn. ‘La France contre les Robots’ (bij R. Laffont '47) zou even goed kunnen heten: De verwording van de westerse cultuur door de technische civilisatie. Want voor deze hartstochtelijke Fransman is Frankrijk natuurlijk de quintessens der westerse cultuur, althans toch tot en met 1789.

Merkwaardig mag het heten dat dit werk, geschreven in den o zo korten overwinningsroes, niet hangen blijft bij personen, die ten slotte slechts de exponenten, soms slechts de etiketten van de verschijnselen zijn, maar de zin en oorsprong van de verschijnselen zelf blootlegt. Zo was het hem toen al duidelijk dat deze vreselijkste aller oorlogen, noch door Hitler, noch door het Fascisme verklaard wordt, maar door de gedweeheid, door de decadentie van de menselijke geest, die niet meer onafhankelijk wenst of vermag te denken. (Immers Hitler is dood, het fascisme is verpletterd en reeds dreigt de derde wereldoorlog in het verschiet.)

Hartstochtelijk keert Bernanos zich tegen de ‘imbéciles’, de intellectuele technici, zo onderworpen voor geld en macht, die zelf tot geperfectionneerde machines geworden zijn en niet meer trachten te begrijpen. Want techniek en vrijheid gaan niet samen. Spreek niet van vooruitgang; hij is er, maar niet in de mens, alleen in de machine, ten nadele van de mens.

Het werk wemelt van koene, onstuimig geaffirmeerde stellingen, die lijnrecht in tegenspraak zijn met door overlevering geconsacreerde opvattingen. Zo klaagt hij de totalitaire strevingen van alle democratische staten aan, die door identiteitskaarten, vingerafdrukken en conscriptie erop uit zijn, de vrijheid van het individu

[p. 112]

te beknotten en te doden. Dit alles hebben wij te danken aan de Franse revolutie, die in laatste instantie de totalitaire regimes heeft uitgebroed. En hier werpt deze linkse auteur zich op tot verdediger van het ‘ancien régime’. Want voor 1789 krioelde Frankrijk, dat toen het meest beschaafde land van de wereld was, van vrijheden allerhande, die nu zelfs niet meer denkbaar zijn. Waarom barstte de revolutie dan los? Tegen de verdrukking van de toekomst, zoals die twee mensenlevens later Europa tot slavernij zou brengen. (Hetgeen een nogal gewaagde stelling is!)

Bernanos verheerlijkt de Franse revolutie in haar drijvende kracht als een uitbarsting van mensen- en vrijheidsliefde, maar neemt aan dat zij dadelijk onmetelijk van haar eerste doel afdwaalde en in de dictatuur verzeilde. Vergeleken met 1789 zijn de humanistische hormonen haast volkomen verdwenen uit het Franse volk. Als Frankrijk nog ergens een zeker prestige geniet, dan is het om 1789 en de tijd daarvoor. Maar toen stond de élite vooraan in de strijd. Nu hinkt zij achteraan. Dadelijk na 1789 is de decadentie begonnen, vooral te merken op gebied van bouwkunst, mobilier en kleedij. Want de revolutie van 1789 is mislukt.

De plotse invasie van het tijdperk der machine heeft het oude beschavingsideaal van een rustig-evoluerende mensheid totaal geschokt, zoniet vernietigd. Tussen een Fransman uit de 17^e eeuw en een Athener uit de tijd van Pericles bestaan er duizend gelijke trekken, maar het mensentype, dat het machinetijdperk met razende snelheid aan 't kneden is, zal een monster zijn, dat niet de minste gelijkenis meer vertoont met het oude beschavingstype. ‘De moderne beschaving is een universele samenzwering tegen elk soort inwendig leven’ (blz. 138). Als het inwendig leven teloor gaat, verdwijnt ipso facto alle cultuur.

De machines hebben het menselijk vermogen om kwaad te stichten ontzaglijk versterkt en uitgebreid en het menselijk geweten verschrompelt steeds meer en meer. De volgelingen van Pizarro waren geen heiligen. Zij onderscheidden zich van de respectabele burgers door hun uiterlijk van bandieten en desperado's. Tal van misdaden hadden zij op hun geweten, misschien zelfs de dood van enkele onschuldige kinderen. Maar de moderne oorlogsvlieger, die enkel door het duwen op een knopje, duizenden kinderen de afschuwelijke dood door de phosfor doet sterven, voelt zich een perfecte gentleman. De gewetenskwestie wordt zelfs helemaal niet gesteld. Hij voelt zich immers niet verantwoordelijk. Wie is verantwoordelijk? De collectiviteit en die heeft geen geweten. Vroeger was de soldaat geen passief instrument. De ridders hadden hun erencodex. Nu zijn alle oudstrijders, door de discipline van de totalitaire oorlog, klaargemaakte adepten voor elke totalitaire beweging.

De eerste oorzaak van de misdadige gewetenloosheid van de mensheid is haar domheid en haar schraapzucht. Pas veel later komt de ambitie van de dictators. Dit is jammer genoeg niet het einde van een grootse cultuur. Het is het begin van een onmenselijke, want zuiver machinale civilisatie. De dragers van deze

[p. 113]

civilisatie zijn de technici, de ‘imbéciles’. Met een radio, een paar bioskopen en enkel technici, kan de eerste de beste op een minimum tijd honderd aanhangers om zich heen verzamelen. Zo doen het de trusts. Om daaraan te ontsnappen kiest de massa zich een dictator, dat is de geincarneerde massa.

Dit alles is het werk van de negotie en de speculanten. Het ‘word rijk’ van Guizot is geworden: ‘koop of sterf’. De vrede is een min of meer stabiele verkaveling der markten, de oorlog een regelmatig weerkerend verzetten der overproductie, om de productie weer renderend te maken. Deze machinale civilisatie vordert elke dag een steeds strenger wordende discipline. Van deze civilisatie waren de totalitaire staten enkel al te vroegrijpe kinderen. Ook de zich-democratisch-noemende staten worden met de dag meer en meer totalitair. Wat heeft democratie nog te betekenen als er geen democraten, d.w.z. onafhankelijk-denkende persoonlijkheden meer zijn. Het ingezette proces van productie afgewisseld door vernietiging van productie en verbruikers zal verder gaan tot de finale vernietiging van de planeet.

De redding kan alleen gebeuren in de geest van de mens zelf. Van massa-mens terug naar persoonlijkheid. Maar is het niet te laat? Bernanos is niet de enige en zal ook wel niet de laatste zijn, die tot deze bevinding komt. Maar zijn woorden slaan in en het is goed ze te overwegen.

Lambert STIERS.