Golfslag. Jaargang 2

[p. 19]

Het Antwerps litterair klimaat.

Het moet eens definitief worden vooropgezet dat het bestaan der grootstad in Vlaanderen de kern van ons wezen, in casu van onze literatuur niet aantast, doch splitst. Te midden van een uiteraard agrarisch volk als het Vlaamse heeft de evolutie van de maatschappelijke organisatie concentraties van niet-uitsluitend-agrarische-ingestelde massa's teweeggebracht (vlucht naar de grootstad!). De kunstenaar in deze wat wij noemen steedse concentratie geboren, leeft, d.i. denkt en voelt anders dan de kunstenaar van zuiver agrarische afkomst, wegens, op zijn minst genomen, uiterlijke ervaringen. Opvoeding, onderwijs, verkeer, vermaak, relaties en beroep wijzigen in de steedse atmosfeer niet alleen de physische gestalte van het vrijwel oorspronkelijk-landelijk type, zij ontginnen tevens latente mogelijkheden die dit type vroeger door omstandigheden ongebruikt liet.

Tot nog toe is men de geleidelijke nuancering van onze kunstconcepties, uit vrees voor wat men verloochening of ontaarding van onze aard en zo meer noemde, uit de weg gegaan. Het grote publiek, in casu, datzelfde steedse publiek waarbinnen de vernoemde nuancering zich voltrok, is men blijven wijzen op de landelijke traditie alleen, op het overweldigend vitaal en oersterk boerendom waaraan het zijn bestaan en zijn heil te danken heeft. Schrijvers als Streuvels, Buysse, Claes en Timmermans worden in de vreemde als exponenten van een Vlaanderen-als-boerenvolk beschouwd; versteedse auteurs als Vermeylen, Teirlinck, Roelants, De Pillecijn en Walschap zijn van landelijke milieu-behandeling niet los en danken wellicht daaraan nog een deel van hun reputatie in het buitenland.

Een weigerig of alleszins zeer gemengd onthaal kenmerkt van in de aanvang het Vlaamse kunstwerk van steeds karakter en vooral het kunstwerk van vrijzinnigen huize. Afwijkend van de gangbare moraal werd iedere poging bijna genoemd die wat vrijmoedig met humor, huwelijkswet, kinderopvoeding en sexueel probleem omsprong; goddeloosheid, egotisme en Freudisme werden in de laatste jaren de welkome dooddoeners voor een literatuur, die zoals nu meer en meer blijkt, hogere bestrevingen had dan men haar wilde toedenken.

Over het ‘naturalisme’ van Baekelmans zijn we, en met alle eer voor deze op zovele gebieden onderschatte baanbreker, heen; Elsschot is uit de vergetelheid, weliswaar niet helemaal aan de officiële tegemoetkoming te danken, gerukt; De Bom's beste werk bleek tandiger dan waarvoor het gehouden werd; Zielens' troebele populistische thema's vinden in een nog troebeler tijd hun aanklagende en verwittigende weerklank... doch weerbarstig blijft - tot zelfs de elite! - voor een school van Antwerpse letterkundigen die, bij Van Ostayen aanvangend, over Gilliams en Berghen, langs De Vree, Lebeau en Rosseels de opmerkenswaardige splitsing, waarover wij hoger gewaagden, bewerkstelligde. Wij laten hier de graduatie in het midden der verdiensten dezer zich onderling aanvullende groep, die nochtans geen groepsverband kende; het is ons hier in de eerste plaats te doen het klimaat te situeren dat deze schrijvers hun verbijzondering geeft en hun algemeenheid tevens ten overstaan van het gestandardiseerde zicht op onze literatuur.

[p. 20]

Het Antwerpse realisme getrouw tilden zij het op uit de tendenz van het verhaal-om-het-verhaal, van het partijdige en van het anecdotische. Ondanks de weemoedig-romantische aanleg en de neiging het minderwaardigheidscomplex te koesteren, hebben zij een verbeten eerlijkheidszin en een brok non - conformisme gemeen, die een aangeboren onafhankelijkheid, een avonturendrang in het geestelijke (niet een fantastisch boerenbedrog à la Daisne) hen ingeeft. Doordrongen van een christelijk-burgerlijke (daarom niet in alle gevallen kerkelijke) kultuur is hun kritiek enerzijds gericht op het potsierlijke der verstarring, anderzijds op het gevaar van een zo politische als morele dévergondage; vóór alles vechten ze met zichzelf de consequenties van handelingen en theorieën uit, hetgeen hun werk een uitgesproken autobiografisch of semi-autobiografisch karakter geeft, waarbij de psychologische methode als een sine qua non wordt gehuldigd. Gilliams ging op het karakter van deze literatuur in en noemde haar de ‘geestelijke’ (romanciers) kunst tegenover de ‘materiële’ van het gros van zijn tijdgenoten.

De literatuur der Antwerpse school speelt inderdaad overwegend op de binnensnaren of het clavecimbel der ziel en niet zoals de gangbare literatuur op de buitensnaren of de timbalen der spieren. Ze wordt doorgaans een gevecht om het besef van onszelf, het is haar minder om personages of levens van anderen, om helden of symbolen te doen, dan om het eigen spiegelbeeld. De intrige is bijzaak geworden voor het boeiender verstrengelen der menigvuldige manifestaties van het geestesleven. Het uiterlijk, vergankelijk feit is maar een aanloop voor het ware realisme, voor het blijvende spoor in de ziel, voor wat het geweten aan het feit verbindt. Tegenover de duistere, instinctieve dadendrang, waaraan niemand ontkomt, stelt deze literatuur barrières op, barrières die niet noodzakelijk aan een of ander dogma ontleend zijn, maar die niettemin met scrupules kunnen gelijkgesteld.

Het verwondert ons niet dat deze literatuur moeilijker aanspreekt dan beuls geënsceneerd of verhalenrijk werk. Ons publiek is op deze toon nog niet voldoende voorbereid. Gewaagde en problematische complexen worden, om de argeloosheid te vrijwaren, niet altijd welkom geacht, hetgeen o.i. tactisch verkeerd is omdat het betere heil van de mens toch met een betere zelfkennis begint.

Zou hier sprake kunnen zijn van het feit dat het geladen, groot - steedse klimaat meer tot het schyzotieme karaktertype spreekt, dat uiteraard prikkelbaar, doordrijvend en consequent is, dan tot het gemoedelijker, rustiger cyclotieme type?

Wat er ook van zij, het staat vast dat enkele Antwerpse kunstenaars, met de moed der wanhoop bijna, genoeg hebben van al dat wat naar het lage, het materialistische alleen zweemt. Door het historisch materialisme aangestoken hebben hier te lande geëmancipeerde provincialistische en niet minder geëmancipeerde proletarische naturen het dak, dat kerk en wet hen bood, neergehaald. Nu hebben ze de mond vol van een zeker herstel dat ze echter niet bij machte zijn uit te voeren, omdat ze meer in de drek zitten te roeren dan dat ze bouwstoffen verzamelen om hun levensbeschouwing te overkoepelen. Ook tegen dit abrutissement, tegen dit verval poneert de Antwerpse school haar van metaphysiek of moralisme doordrongen kunstconceptie.

Hendrik STORM.