Golfslag. Jaargang 1

[p. 293]

[Nummer 10]

Panoramatisch onderzoek

‘Waarom er zo erg veel intellectuelen onder de Nieuwe-Orde aanhangers waren’ is een vraag, die steeds ontwijkend beantwoord wordt en de vrager vaak een scherp woord of een boze blik bezorgt. Het probleem der intellectuele collaboratie, verre van zulk klein-politiek wantrouwen te wettigen, vindt zijn oorzaken vooral in de sinds lang groeiende noodtoestand van de Europese geestesgemeenschap.

Immers Europa is niet zozeer om economische of militaire redenen ten onder gegaan, dan wel ten gevolge van de innerlijke meningsverscheurdheid.

De vruchtbare middeleeuwse samenhorigheid werd politiek vernietigd door een evolutie, die over de Investituurstrijd heen tot de Renaissance reikt en rond 1500 haar voltooing kent. De idee van het Rijk - Europese idee, geen Duitse - was de intellectuelen nochtans bijgebleven. Zij leefde voort, van de Humanisten, die het hele vasteland voor vaderland aanzagen, tot Voltaire, wiens internationale relaties niet weinig hebben bijgedragen tot de roem.

De eenheidsidee kwam tot definitieve ontbinding, doordat het politiek nationalisme scherper vormen begon aan te nemen en het ganse volk in de oorlog betrok. Appreciatie van de deugden bij de vijand zou voortaan hoogverraad heten, wijl propaganda en censuur beslag legden op de geestesvrijheid. De scheuren, die het gekwelde Europa uiteenrukten, werden immer dieper doorgetrokken. De eeuwen van het chauvinisme, van het ‘right or wrong, my country’ vingen aan. De drang tot samenwerking en de wederzijdse eerbied, die ten grondslag lagen aan de Europese gedachte, gingen teloor, en met hen die gedachte zelf. Met de staatkundige liep een ideologische ontreddering parallel. Europa leek een byzantium, waar nog wel subtiel kon gediscussieerd worden, maar dat inwendig tot op de pit verdeeld als een gedweeë buit voor ieder overweldiger open lag. Een alles overwoekerend Nihilisme triomfeerde wanneer de wereldoorlogen uitbraken.

Tweemaal achtereen werd het continent verwoest, ging een onschatbaar kunstpatrimonium verloren, voerde een morele decadentie de volkeren naar het afzichtelijkste materialisme. Totdat een algemene bezinning en reactie merkbaar werden, een durvende poging tot regeneratie. Politici als Lenin en Mussolini trachtten, vertrekkend van een nieuwe ideologie, de maatschappij te ordenen. Het Duitse volk bracht Adolf Hitler voort. Deze mannen, gelovend in hun taak het volk ten allen prijze op te tillen uit de ellende, moesten noodgedwongen op hun leer een algemeen etiket vestigen, om zich bij de massa verstaanbaar te maken. Zo ontstonden de verzamelnamen: Communisme, Fascisme, Nationaal-Socialisme.

Waar het echter afzonderlijk staande denkers betrof, dwong de onvermijdelijke verscheidenheid van mening tot nuancering. (Met deze grondwaarheid

[p. 294]

werd tijdens de epuratie geen rekening gehouden: zo werd Charles Maurras veroordeeld wegens samenwerking met de vijand; wie echter de strijd van de Action Française van nabij kent, weet dat Maurras nooit germanofiel kan geweest zijn, laat staan een nazi! - Hetzelfde geldt op een ander plan voor G. Papini, persoonlijk vriend van de Duce, die zich nu niettemin als de voorvechter der jonge Italiaansche democratie durft uitroepen.)

Deze reactie der intellectuelen wordt gekenmerkt door een stuwing naar wedererkenning der oude, beproefde waarden, door een sterke accentuering van het morele in de menselijke handelingen, door een wijzen op de noodzaak van orde en tucht voor iedere gemeenschap, en vooral door een afkeer van de tot demagogie leidende, twintigeeuwse democratie.

De poging van Duitsland deze nieuwe orde te brengen is niet geslaagd. Ze had ook moeilijk kunnen slagen. Dat Duitsland militair verpletterd werd is van bijkomstig belang: het heeft zich na 1918 verrassend snel hersteld en alles wijst er op dat het ook nu niet bij de pakken blijft zitten. Van oneindig groter gewicht is zijn ideologische nederlaag met haar onheilspellende gevolgen. Het past niet in dit kort artikel, dat noodgedwongen onvolledig en begrensd is, het Nationaal-Socialisme als leerstelsel te beoordelen. Daarenboven is het als leer, hoewel bloedig ontwricht, toch verre van dood. Na een grondige evolutie zal het m.i. weer oplaaien. Indien het echter door de oorlogsomstandigheden niet verminkt ware geworden, had het normaal tot een hechte ideologie kunnen uitgroeien. Nu is het ten prooi gevallen aan geïmproviseerde, would-be filosofen, die met hun onverwerkte kennis geen raad wisten, en pêlemêle Nietzsche, Kierkegaard en de anderen in een draaimolentje uitgegoten hebben, waaruit de nieuwe voeding van het Duitse volk moest gemalen worden.

Desondanks hebben vele intellectuelen over gans Eruopa gehoopt dat uiteindelijk de dageraad van een nieuwe wereld, gevestigd op arbeid, eer en trouw, aangebroken was. De verbrijzeling van die, voor velen laatste, hoop is wellicht de grote tragedie van het denkende Europa geworden. De overwinning der democratie heeft de nood naar vernieuwing niet gestild. Want al werden de intellectuele kopstukken neergeschoten (o schande van een zich humaan noemende beschaving) toch werd daarom het probleem niet opgelost. De gejaagdheid en de onrust zijn blijven heersen, zoals de chaos verder om zich heen grijpt.

Indien ooit de bevrijdende synthese mocht gewrocht worden, vanwaar zal ze dan komen?

Onmiddellijk denkt men aan Frankrijk, zo rijk aan denkers en kunstenaars, waar de fijne levenskunst, la douceur de vivre, niet helemaal vergeten werd. Maar Frankrijk heeft zich onteert door de moord op Brasillach, door de zelfmoord van Drieu. Montherlant, Céline en de Chateaubriant werden in de ban geslagen. Een schaar katholieke romanciers ijvert om een herstel der moraal en der personalistische cultuur, doch hun leer is zo typisch frans, dat ze nooit de internationale kloven zal overbruggen. Gide alleen heeft misschien genoegzaam Europese elementen in zijn oeuvre verwerkt; maar welk auteur werd heviger aangevallen? Nog bloeit de mooiste bloem der cultuur te Parijs, maar voor hoelang heeft ze nog water?...

[p. 295]

Uit Duitsland, waar voorlopig nog de absolute wanorde schijnt te heersen, mogen we de meest extreme oplossingen verwachten, doch zeker geen bevredigend evenwicht.

Wij blijven ook sceptisch tegenover het modernisme van Huxley en diens epigonen, tegenover emigranten als een Th. Mann, een Köstler, een Ludwig, die ons vanuit de angelsaksische landen de les willen spellen. Zij verlieten Europa toen de nood hoog was en werden vreemdelingen; niemand verlangt hun terugkeer. Europa fara da se!

Geen enkele natie afzonderlijk zal het Continent redden. Toch is het uiterste tijd dat het zijn evenwicht in zijn eenheid hervinde. Invloedrijke kringen ijveren voor een Unie, steunend op een Frans-Duitse toenadering. De politieke factoren van deze Unie kunnen echter grotelijks afhangen van de intellectuele samenwerking en de wederzijdse doordringing van de elite's. Hier ligt een werkelijke mogelijkheid voor de Nederlanden hun oude rol van cultuurscheppend en -uitstralend gebied herop te nemen. Het is nonsens steeds met die vervelende slogan over een groots verleden uit te pakken wanneer er geen hechte wil tot verdere werking en uitbouw aanwezig is.

Het Nederlandse volk heeft wel nood aan een bruisende overmoedige jeugd: Rodenbach, Verschaeve en Moens hebben het Vlaams vitalisme tot de kamp gestaald; en de tijdelijke inzinking zal dank zij een groeiende jeugdactie overwonnen worden. Maar wat we heden vooral nodig hebben is een groep nuchtere, jonge denkers, met durvende wereldblik, nazaten van Erasmus, die koel de noden van de tijd kunnen inzien en genoeg diplomatisch genie bezitten om de band te leggen tussen de Europese elite's. De Nederlanden zijn het Carrefour d'Occident! Wanneer begrijpen ze er de plichten van?

Wanneer in onze landen een gemeenschap groeit die stug en Spartaans in haar levenshouding, maar soepel en ruimdenkend in haar handelwijze, eerlijk arbeiden wil aan de verwerkelijking van Europa's eenheid, dan is niet alleen de toekomst verzekerd, maar zullen velen ook het geloof in het Heden hervinden.

Manu RUYS.