Golfslag. Jaargang 1

[p. 260]

De romanconceptie in Vlaanderen

Door het erfelijk-biologisch karakter van zijn schepper en diens locale geografische begrenzing is de roman in de meeste gevallen nationaal op te vatten. Zelfs als het begrip van de geografische begrenzing, zoals voor exotische, cosmopolitische of koloniale romans, nogal ruim kan opgevat, is de persoon van de romancier (afkomst, vorming) nóg doorslaggevend. Is het in dit verband nodig te wijzen op de behandeling van de genres en de stromingen in de overzichten van de wereldliteratuur volgens de nationaliteit van de kunstenaars? Spreken we niet van Engelse, Franse, Duitse, Russische, Noorse, Zweedse, Spaanse, Nederlandse en Amerikaanse roman?

Zo is er ook de Vlaamse roman. M.a.w. vermits Vlaamse mensen de romankunst beoefenen, mogen we veronderstellen dat er, tegenover het vreemde roman-eigen een Vlaams roman-eigen bestaat. Want hier wordt de vraag gesteld: vinden we, buiten de genre-beoefening genoeg oorspronkelijks om op een nationaal accent te mogen bogen, d.w.z. waardoor wij van onze kant de wereldliteratuur verrijken én zelfs vreemde literatuur beïnvloeden?

Sommigen zullen deze vraag overbodig, misschien wel kinderlijk vinden. Binnen de Nederlandse stam en het Nederlandse taalgebied - dus naar Noord-Nederland en Zuid-Afrika toe - hebben kunstenaars als Conscience, Buysse, Streuvels, Van de Woestijne, Timmermans, Claes, Baekelmans, Walschap, Roelants, De Pillecijn, Van de Velde, Van Hoogenbemt, Gilliams e.a. voorzeker uitstraling gekend. Het is onloochenbaar dat het Vlaamse barok-temperament (overwegend gelovig, zinnelijk, hartstochtelijk, exuberant) een nationaal cachet gaf, bij enigen zelfs nog door een machtig gemeenschapsgevoel versterkt. Dit verzekerde drie of vier onzer auteurs ook een Europees succes. Het is een onweerlegbaar feit dat onze vertellers door hun sappig-boertige invallen en pittig-picturale fresken in de eerste plaats, onze woordkunstenaars door hun straf rhythme een eigen toon hadden. Vanzelfsprekend droegen de specifieke historische motieven en de Vlaamse milieuschildering tot dit resultaat bij.

Alhoewel nochtans algemeen erkend wordt dat de romankunst vóór alles ‘verhalen’ is en wij van nature over een vertellerstalent beschikken, is het opmerkelijk dat sedert Van Nu en Straks iedere generatie de romanconceptie van de vorige generatie betwijfelt. Walschap heeft op meer dan één plaats zijn voorgangers verweten dat ze geen romans konden schrijven. Gilliams van zijn kant houdt het noch met Streuvels, noch met Walschap. De jongsten decreteren volmondig dat met hen in Vlaanderen eerst de roman begint. Als het over de roman gaat vloeien tegenwoordig alle vulpennen ledig - in casu ook de mijne -; het staat nu zover dat de zeventigjarigen zowel als de dertigjarigen de vijftigjarigen verwijten dat ze geen romanciers zijn; polemieken en publieke verantwoordingen zijn niet van de lucht. O.i. wijst dit geschermutsel én op het reeds honderdjarig tekort in onze romanliteratuur én op een doorgaans verwarde voorstelling van het romangenre.

[p. 261]

Wij waren, ootmoedig bekend, sedert onze wording tot natie, op romangebied nooit richtinggevend en zelden origineel. Wij hebben de hoog te roemen verdienste met reusachtige schreden het verloren terrein te hebben ingehaald, doch we bleven niettemin aan vreemde voorbeelden gebonden, zodat we, tot op dit ogenblik altijd enige dagen, vroeger was het soms jaren, te laat kwamen.

De romanconceptie stelde zich ten tijde van Conscience, Snieders, e.a. als het ware niet. Onze mensen gebruikten een in de omloop gehuldigde formule, waarbij zij theoretisch weinig of niet stilstonden. Romantiek, realisme, naturalisme (Hugo Balzac, Zola) volgden zich op als esthetische levensbeschouwingen; de Vlaamse beweging, de taalstrijd, de verbetering van de sociale toestanden, aanpassing en groei stonden méer in de belangstelling dan de eigen vormgeving of de technische conceptie van het genre. Deze constatatie doet ons niet van woede of misprijzen fulmineren. Tegen de jongste beweringen voeren we b.v. zelfs aan dat Conscience beter de kunst van de roman verstond dan vele onder hen. ‘De Leeuw van Vlaanderen’ en de ‘Geschiedenis mijner Jeugd’ hebben én locale én internationale betekenis. Stijns, Loveling schreven romans; zoals ook later Buysse, Streuvels, Baekelmans, Timmermans, e.a. romans schreven, volgens het recept van de tijd natuurlijk, hetgeen niet wegneemt dat hun beste werk nóg stand houdt.

Wanneer met Roelants en Walschap de bezinning over het romangenre voor goed begint en de romanconceptie sedertdien bijna vóór de romancreatie wordt gesteld, blijft het toch nog opvallend hoe de meeste van onze concepties de nodige originaliteit missen om voor een Vlaams apport door te gaan. Er is zelfs meer: sommige concepties blijken tot steriliteit te doemen.

Het romangenre, hoe poëtisch het ook is, heeft zekere en bepaalde grenzen: a) Het moet berusten op autobiografische feiten - (is het Vestdijk niet die in ‘De Poolsche Ruiter’ de schrijvers uiteindelijk indeelt in 2 groepen: nl. deze met een ‘rijke’ en deze met een ‘arme biografie’, waardoor de laatste vrijwel louter op het ‘inventieve’ is aangewezen? Dostoïewsky zou trouwens volgens hem tot de semi-autobiografische romanciers behoren) -; welk aandeel heeft de jeugd bij de meeste romanciers niet? De persoonlijke werkelijkheid hoeft niet alleen op uiterlijke gebeurtenissen te slaan. De ik-roman, die subjectieve en objectieve vormen kan aannemen, is dus niet, zoals velen denken, uit de boze!

b) Het moet ‘leven’ weergeven, dus in se ‘dynamisch’ zijn.

c) Het moet een critische draagwijdte hebben, zonder daarom het gevecht én met de verschijnselen én met de muze tot dogmatisme of tendens te doen ontaarden.

d) Het houdt zich aan de waarschijnlijkheid, waarmee bedoeld is dat de verbeelding veel spel gelaten wordt.

e) Het vereist bij voorkeur een minimum aan intrige.

Een romanconceptie is nochtans niet voor uitwerking, leven of duurzaamheid vatbaar, zo de drager ervan het ‘wat’ of de inhoud niet duidelijk voor ogen heeft, m.a.w. niet met zichzelf voor de gestaltegeving in het reine is. Hoe moeilijk of traag het creëren ook vordert: de hoofdpersoon moet voor de lezer - graduatie voor deze in aanmerking genomen - bereikbaar zijn. Zo doet het de atmosfeer b.v. alleen niet.

[p. 262]

Dit alles laat o.i. doorschemeren dat het tenslotte minder op een formule dan op de persoonlijkheid zelf aankomt. We voelen t.a. vlug aan of we met een begenadigde of met een talentueus schrijver te doen hebben.

Het apport waarover wij het hoger hadden, komt voor een romancier in feite niet neer op een totale omvorming van het romangenre. De roman, zomin als andere kunstgenres, is niet om de tien jaar of door iedere generatie in zijn geheel te vernieuwen. Wij vragen dus van onze schrijvers niet het onmogelijke. Wat zij, geslacht na geslacht, in de Vlaamse productie verbeterden, verruimden, vernieuwden ontgaat ons niet, zij vermochten nochtans niet - op twee na vermoed ik - tot de evolutie van het genre, mondiaal gezien, bij te dragen.

Iets volkomen eigens betrachtten en bewerkstelligden Walschap en Gilliams. Ondanks de polaire posities die beide auteurs ten overstaan van elkander innemen - de eerste het zuiver uiterlijk dynamisme, de tweede het zuiver innerlijk dynamisme vertegenwoordigend - mag gezegd dat hún conceptie de roman met iets vermeerderde. Zij bleven onafhankelijk ten overstaan der invloeden en waren bij machte die positie door een plus te verstevigen, door een creatieve meerwaarde, iets dat ook bij vreemden niet op te merken was. Walschap's ‘tornado-temperament’ wist zich in zijn maximale vlagen technisch te verwezenlijken; de Noren, noch de Russen of de Duitsers bij wie hij te rade ging, gaven ons die razende bevliegingen. Ik laat hier zeer veel in het midden, zo b.v. de al of niet volledige levensvoorstelling van Walschap, de al of niet hybridische zielscomplexen van zijn hoofdfiguren - alias van zich zelf -, de al of niet voor evolutie vatbare techniek - de laatste werken liepen in dalende lijn -, de esthetische stootkracht van Walschap valt niet weg te cijferen.

Origineler nog zal Gilliams' bijdrage blijken, wanneer zijn werk, dat als een eenheid, één boek zelfs, moet opgevat, volledig zal zijn gepubliceerd. De partiële vernieuwing - want ook voor hem zijn invloeden nawijsbaar - is hier naar verschillende zijden doorgetrokken: thema's, techniek en stijl van zijn meesters heeft hij geharmoniseerd en geperfectionneerd. Voor het eerst wijst ten onzent een schrijver zelf op het onderscheid tussen materiële en geestelijke romankunst, als materieel datgene beschouwend wat ‘de dingen met overbodige, vervelende nadrukkelijkheid aantoont, mededeelt en tracht te bewijzen’. Sprekend over Jacobsen, schrijver van Niels Lyhne, zegt Gilliams o.a.: ‘Hij is ten slotte niet veel meer dan een idealistisch aangelegde naturalist, voor wie de phantasie en de dichterlijkheid eerst denkbaar worden met behulp van ansichtkaarten-poëzie, - “bloemenpracht”, “vogelzang”, “lentewind” en “avondhemel”, - waartoe hij in lyrische momenten steeds liefjes zijn toevlucht neemt. En aan zulke simili motieven valt wel duidelijk te merken, dat Jacobsen zich het phantastische en dichterlijke als iets bonter willekeurigs voorstelt, geheel buiten de allerindividueelste volledigheid om van de compleet parate mens, die zich van uit zijn geweten voortbeweegt’.

De belangstelling der jongste romanciers is meer in de breedte dan in de diepte gebeurd. Het geval Gilliams is voor hen t.a. volkomen braakliggend terrein. Fournier, Rilke interesseren hen nog wel, in hoeverre een Vlaming zich oorspronkelijk daarnaast zette, weten ze niet. Zich beroepend op nieuwere invloeden als deze van Pirandello, Papini, Vestdijk en Caldwell, aan- en

[p. 263]

bijsleurend het arsenaal van een literair-cultureel onderlegd mens (Franse literatuur, Duitse en Engelse romantici, en zo meer) geldt als hedendaagse ministeriële besluitwetten: alleen het gecompliceerde is nog een roman te noemen; de techniek primeert de inhoud; het vernuftige, het inventieve, het fantastische vóór alles!

Wij verwijzen hier naar de door ons vermoede grenzen van het romangenre. Wij ontkomen de indruk niet dat onze jongste romanciers om hun conceptie op te dringen het nodige creatieve potentieel missen. Ofwel schieten zij tekort, ofwel is het met hun conceptie niet in orde.

Zij schieten tekort omdat zij: 1° weinig of geen critische aanleg hebben; 2° de invloeden oppervlakkig verwerken; 3° nog niet in het reine zijn met zichzelf (het autobiografisch element is b.v. niet, naar Gilliams' conceptie, ‘direct creatief’); 4° te veel spelen met het uiterst moeilijke filosofische element; - hoeveel is hier trouwens niet simili? -; 5° niet vrij zijn van hiaten enerzijds en overladenheid anderzijds.

Kamiel Van Baelen stond onder Papiniaanse invloed. Maar zijn verteringsvermogen ging niet verder dan ‘Gog’. Zo kregen we een zeer interessant samengaan van het Davidsfondsidealisme met de Papiniaanse groteske, in het geheel niet onaardig, maar literair niet overtuigend genoeg...; Lampo greep vooral terug naar het vrijzinnig humanisme van Duhamel, voor diens tijd wel treffend, doch nu, verwerkt door een langoureus temperament, tammer dan tam; Van Aken, de interessantste onder de jongeren, staat in een spoor gelijkaardig aan dat van Demedts. Diens ‘mens van goede wil’ blijft nog steeds onaf; sedert ‘De falende God’ is Van Aken door een demonische gesteldheid geplaagd, waarvan de gestalte - ondanks krachtpatserij - nevelig blijft. Want waar wil de van alle idealisme-gespeende, fataal-realistische Van Aken heen? In Daisne kruisen zich de tachtig modern-esthetische stromingen (van het Romantisme tot het Surrealisme) op zo bizarre wijze dat het experiment, nog zelfs niet het resultaat, vele niet volledig-op-de-hoogte-zijnde Vlamingen biologeert.

Wij volgden in Vlaanderen een evolutie van theorieloze romanciers naar bewust-concipiërende romanciers. Een nieuwe conceptie is nochtans niet het gevolg van berekeningen. De roman laat zich niet dwingen. Hij is de resultante van een critisch-creatief gevecht met de omwereld; alleen langs die weg is de goede roman mogelijk, alsmede de vooruitgang van ten minste één meter op de geliefde meesters.

Hendrik STORM.