Golfslag. Jaargang 1

[p. 176]

Tobias met den engel

De Brabander Van Duinkerken dient niet te worden voorgesteld. Hij is voor allen, ook voor niet ingewijden, lang geen onbekende meer. Na zijn bundels ‘Lyrisch Labyrinth’ en ‘Hart van Brabant’ heeft men getracht de figuur Van Duinkerken in een bijstelling of een slogan te karakteriseren. J.A. Rispens spreekt van ‘vurige paladijn-eigenschappen’ en nog fraaier van de ‘Hollandsche Chesterton’ - (‘zelfs in z'n gelaatsexpressie speurt men Chestertonsche trekken.’) - Marnix Gijsen, die graag visitekaartjes uitdeelt, noemt Van Duinkerken: ‘een meneer van formaat, met een overrompelende welsprekendheid. Een vroolijke knaap; die in een land van georganiseerde hypocrisie met zijn gevoelens naakt rondloopt, lijk een overvoede putto van Rubens.’ En de gestrenge Henri Bruning brodeert verder op de Hollandsche Chersterton: ‘Chesterton (de échte) is een moedig mensch; Van Duinkerken een gelukkig sterveling. Chesterton is een koorddanser; Van Duinkerken staat met beide voeten op de grond... Zijn kracht is zijn hersepan...’ enz. En tot slot een raadseltje: Wie schold Anton Van Duinkerken uit voor ‘Willem de Meerdere van Asselberghs tot Achterklap’?

Als aanloop moge dit volstaan. - Wij lazen juist ‘Tobias met den Engel’, de laatste bundel van Van Duinkerken. Wanneer we het lijstje zijner poëtische publicaties nazien, dan valt het op hoe hij de laatste 5 jaren niet minder dan 9 bundels uitgaf. (Waaronder 5 clandestien.). In 1927 had hij gedebuteerd met ‘Onder Gods Oogen’, wijl de vooroorlogse periode werd afgesloten in 1936 met het ‘Hart van Brabant’. Daar tussen kwamen nog slechts in 1930 ‘Het Wereldorgel’ en ‘Lyrisch Labyrinth’. Wij zien dus hoe Van Duinkerken in de oorlog met voorliefde de dichterslier ter hand genomen heeft. ‘Tobias met den Engel’ is er het nieuwste bewijs van. Het is een lijvige bundel, kostbaar uitgegeven, waarin een bonte verzameling religieuse lyriek, moralisaties, verzetspoëzie, vertalingen enz. naast elkaar gestapeld werden. Globaal genomen heeft het boek veel weg van een verwarde uitstalling van een verdienstelijke Rederijker. Van Duinkerken heeft nog niets van zijn welsprekendheid ingeboet.

Het eerste gedicht (de verdichting van het bijbelse Tobias-motief) bevestigt dit reeds. En dan het lange ‘Sint Anthonius lied’, waar naast grenzeloos a-poëtische woordassociaties als: ‘vóórparadijselijk heerscherslot’ of ‘onuitzegbare afscheidsvreugd’, enkele staaltjes van rethorisch gerijm voorkomen, die alleen Van Duinkerken nog schrijven durft:

‘Anthonius...
Heeft niet vergeefs het uur gewacht
Waarin ten hemelsch huldeblijk
Hem de Verkoorne zijner ziel
't Mysterie openbaren zou
Van 's werelds oerbeeld.’ (pag. 14)

[p. 177]

of:

...Ziehier uw roem

Door 't razend Godsverstand gebaard:
Een tijger, die met zwijnen paart
Schreeuwt krolsch van wellust u ten doem... (pag. 16)

Het is niet alles. Wij sommen op: ‘Zeventien November’, ‘Drievuldige Begroeting’, ‘Zondagochtendhymne’, ‘Sequentie der Verrijzenis’, ‘Ode ten Afscheid’. Het zijn verbazende brouwsels uit een Kamer van Rethorica. De dichter Van Duinkerken lijkt een ‘anachronisme’. Kom lees en overtuig U:

‘Ribeiro, wien de Zanggodin
Met gunstig oog bij 't goed begin
Bezien heeft, raakt geen leven kwijt
Aan ondermaansche ellendigheid.’ (pag. 47)

Zonder te gewagen van onsmakelijkheden als:

‘Temidden van de beevaart, die te voet
Den weg naar U bestijgt, gelijk als kind ik 't zag...’ (pag. 45)

of:

‘Dan was 't of in de stilte wilde monsterbenden
Verschrikkelijk uit alle kamerhoeken renden.’ (pag. 46)

of:

‘Elk uur...
...wordt weggepoosd.’ (pag. 48)

Gelukkig duiken in dit eerste gedeelte van de bundel twee verzen op, de vroegere Van Duinkerken waardig: ‘Het Teeken’ en ‘Boomen in September’ met het mooie slot:

‘Ik zie de boomen in September dooven
Hun groen tot goud; hun goud tot bleekend geel,
En 't blijft mijn droefheid, dat ik nooit geheel
In eenig mensch als eenling kan gelooven.’ (pag. 26)

Het tweede gedeelte van de bundel draagt de titel: ‘Binnen den Tijd’. Een reeks verzetsgedichten. De oorlogsomstandigheden boden deze polemische natuur een rijke stof. Wij mogen ons gelukkig achten in het vroegere oeuvre van Van Duinkerken reeds staaltjes van die aard aan te treffen. (cfr. zijn ‘Ballade van de Katholiek’ of zijn hartstochtelijk lied ‘Sint Jehanne d'Arc’). Wat Van Duinkerken in 1936 aan pamfletisme leverde is een apodictisch bewijs dat ook gelegenheids-dichtung op een hoog, zeer hoog peil kan staat. (Denken we b.v. ook aan onze Geuzenliederen of aan René De Clercq.) De gestrengheid van Bertus Aafjes (‘Kleine Katechismus der Poëzie) of Koos Schuur (in ‘Het Woord’) ten opzichte van de recente verzetspoëzie is dan ook volledig verrechtvaardigd. Wij hebben een veilige toetssteen voor de hier gebundelde politieke poëzie. Veel blijft er na deze vergelijking niet over. Eén vers toch, dat het overschrijven waard is:

[p. 178]

Kerstlied in Polen.

 

Zeg aan het Kerstkind, dat het wegblijft, moeder!

 

Laat het niet komen, wij hebben geen stal,

 

Geen os en geen ezel, geen schapen, geen voeder,

 

Geen avondlucht, open voor eng'lengeschal!

 

 

 

Wij hebben geen geest meer, die nog durft gelooven,

 

Dat God waarlijk goed is; geen wijzen zien op

 

In 't holst van den nacht naar de sterren hierboven.

 

Geen lied houdt de maat van ons angst-hartgeklop!

 

 

 

Wij hebben hier enkel vijandige troepen

 

Tot heugnis der ziel aan den heiligen nacht

 

En de plicht om luidkeels Heil Herodes te roepen

 

Men de kans om onnoozel te worden geslacht.

Het vers is gedateerd Dec. 1939. Het kon evengoed datum Oogst 1946 zijn. Maar dat heeft niets met de waarde van het vers te maken.

Het derde gedeelte getiteld ‘Bezuiden Valencijn’ bundelt een reeks vertalingen van Franse poëten. De kleine verzen van Comtesse de Noailles, François Tristan l'Hermite en François Maynard zijn wel het best geslaagd. Eens te meer blijkt dat Van Duinkerken in zijn klein werk, waar met vaste hand de teugels van zijn babbelzucht gehouden werd, nog het meest genietbaar is. Nog een sonnet van De Musset zou ik willen citeren. Het melodieuse ‘Se voir le plus possible et s'aimer seulement’ wordt bij Van Duinkerken: ‘Elkaar zien waar 't maar kan en argeloos beminnen’. En het slot: ‘Oui, l'on vit auterment, mais c'est ainsi qu'on aime.’ wordt:

...en voel mijzelf verdwalen

in 't leven, dat men zóó eerst recht onmooglijk maakt.

Deze schooljongens-vertaling leek me bij Van Duinkerken ook ‘zóó recht onmooglijk’. Maar ze staat er toch.

Zo komen wij aan het vierde deel ‘Onder de bloeiende Jasmijn’. Hier spreekt een weemoedige Van Duinkerken, die wij voor het eerst in zijn bundel ‘Waaiend Pluis’ aan het woord gehoord hadden.

De dichter kent men:

...aan 't onzeg'bre, dat

Hij wegveinst in zijn stijl. (pag. 104)

Dergelijke uitspraak bij de ‘joviale’ Van Duinkerken klinkt haast paradoxaal. Reeds in het eerste gedeelte van de bundel wees ik op enkele verzen (‘Het Teeken’, ‘Boomen in September’ en ook ‘Mist’) met een verrassend weemoedige toon. Hier kunnen we het vierde gedeelte a.h.w. integraal bijvoegen. Samen vormen deze verzen het meest leesbare deel uit de bundel.

[p. 179]

Alhoewel een vers als ‘Het Zuiden’:

Toen ik naar 't Zuiden kwam,
Vermoeid van Amsterdam
En van den dorren winter,
Wist ik: een nieuwe vlam
In 't langzaam hart begint er
Te laaien. En ik nam
De wijk naar Amsterdam. (pag. 116)

nog niet opweegt tegen de Onrust-kwatrijn van Israel de Haan.

Onwillekeurig dacht ik bij het herlezen van die beste verzen aan de synthese die P.J. Meertens maakte van de Noordnederlandse oorlogspoëzie: ‘Wanneer wij in deze poëzie-kaleidoscoop zouden moeten gissen welke “kleur” overheerst, dan zouden wij die van de eenzaamheid kiezen, van de eenzaamheid der ziel die, een vreemde onder andere zielen, vervuld is van heimwee naar verre tijden en slechts gemeenschap kan gevoelen met de eeuwige natuur en de onvergankelijke tijdeloze kosmos.’

Herhaaldelijk klinkt die toon van eenzaamheid bij Van Duinkerken:

‘Tusschen ons hangt gelijk een mist de tijd,
Die ons uiteendrijft, elk in eenzaamheid. (pag. 24)

‘Uw hart werd zwaar van stilte en is verbaasd
Om de eenzaamheid na zoo lang samenreizen. (pag. 23)

‘Hoe anders is vandaag het ingetoomde
Bestaan van ieder onzer, door zijn plichten
En zijn verlangens een eenzelvig man,... (pag. 25)

En deze mooie eerste strofe van ‘Wereld en Hart’ (pag. 105):

‘De heele wereld is te groot
Om aan uw hart te drukken,
Laat haar geborgen in den schoot
Van God, gun haar geluk, en
Houd steeds uw menschenhart te klein
Om van de wereld vol te zijn.

Hoe Van Duinkerken zich, bevrijd van de oorlogsperikelen, verder ontwikkelen zal, welke toon in zijn naoorlogs werk de sterkste, of beter de zuiverste zal worden, kan vooreerst uit deze bundel nog niet worden opgemaakt. ‘Tobias met den Engel’ kan geen mijlpaal genoemd worden, integendeel het is een dier vele zijstraatjes, waar de koopwaar chaotisch liggen uitgestald.

ADRIAAN DE ROOVER.