Golfslag. Jaargang 1

[p. 143]

Kroniek der letteren
De Vlaamse Auteurs en de Oorlog

Werd tijdens de bezetting de continuïteit van onze letteren verbroken of werd, m.a.w., onze literatuur schade gedaan?

Het is opvallend hoe sedert de bevrijding een aantal literatoren - vrijwel van dezelfde gezindheid - zich smalend en bitter over de collaboratie op letterkundig gebied in het algemeen, over zekere ‘zwarte’ schrijvers in het bijzonder, hebben uitgelaten. Men kan zelfs constateren dat ze met een gevoelen van blijdschap en verlichting de uitschakeling van enige - zo niet van alle - zondige of verdachte elementen opnemen, omdat ze eindelijk verlost zijn van de verdedigers der ‘enig ware leer’ zoals een vooraanstaand letterkundige het voor kort zo ‘objectief’ formuleerde.

Dergelijke houding zou vanwege ouderen en jongeren te huldigen zijn, zo zij ze, naast hun ongenuanceerde afwijzingen, in globo konden verantwoorden. Dit zeggen wij niet met het oog op een verdediging van diegenen waarvan een zekere kwade trouw niet weg te praten valt, alhoewel ook daaromtrent nog duisterheden opheldering eisen; wij houden ons hier slechts aan de nuchtere beschouwing der feiten. De meesten van hen die op dit ogenblik tot de geautoriseerde en gedulde letterkundigen behoren en zelfs zij die met moeite het bewijs van burgertrouw losmaakten, stellen zich niet op een standpunt dat van gewetensonderzoek en grootmoedigheid getuigt. Zij stellen zich vooral niet boven de persoonlijke conflicten en de beroepsnaijver en laten zich leiden door egoïsme en opportunisme - precies wellicht datgene waarvoor ze tal van vroegere vrienden en kennissen in de literaire wereld de steen werpen.

Recht van veroordelen en autoriteit liggen immers niet in de macht, maar in de waarheid, namelijk in het bewijs of, onaangezien de meestal geringe persoonlijke afwijkingen van enige literatoren, onze literatuur schade werd gedaan? Voor hen die deze vraag een impertinentie zou lijken, voegen we er een verklarende vraag aan toe: Kunt gij, die zo van opluchting spreekt, uw verzetsliteratuur tonen? Als men hier van Weerstand zou kunnen spreken, dan zal het sommigen gemakkelijk vallen op daden te wijzen, maar het is ook gebleken dat collaboratie en Weerstand kunnen samengaan, m.a.w. dat het ene soms niet los is van het andere, dat het ene het andere schraagt. Ten andere, van daden gesproken, ze werden soms door een vrees voor de toekomst bij enkelen ingegeven, slechts indrukken moesten worden uitgewist, enz., enz. Daarover gaat het dan ook niet, wanneer we onze literatuur als geheel be-

[p. 144]

schouwen. Wat interessant is, is het volgende: was de zogezegde kwade trouw of waren de slechte intenties van de nu uitgestoten letterkundigen zo erg dat ze het werk der nu gedulde auteurs dwarsboomden, dat ze de ontluiking van jonge anglophiele elementen tegenhielden, dat ze de uitgeverij belemmerden, dat ze boek en boekhandel vernietigden? We kunnen dit bezwaarlijk toegeven: om de goede reden dat al onze auteurs profijtig voortschreven, gebruik maakten van de ‘hausse’ in zake boekhandel, zich vrijwel niet met de wel- of niet-duitsgezindheid van de uitgevers bezighielden, hun relaties met de nu uitgestotenen handig gebruikten, zonder blikken of blozen vertaalden en zich lieten vertalen en verder er niet aan dachten hun verzet of hun weerstand publiek, zelfs ondergronds in poëzie of proza uit te spreken. (Uitzonderingen bevestigen de regel!) We kunnen verzetsliteratuur, die nú verschijnt, wel met een zeker wantrouwen bejegenen vooral als ze komt van menschen die in den beginne - die, o zo gelukkig verbloemde vóór-Stalingrad-periode! - geen blad voor de mond namen. We zouden van curieuze evoluties van een vrij groot aantal van literatoren-van-nu kunnen spreken, om niet van de methodes te spreken die sommige uitgeverijen er op nahielden - ware 't niet dat ons dit ook voor het ogenblik niet interesseert. Maar van belang is wel te onderstrepen dat, ondanks de gehate censuur (bestond zij wel?!), in zijn geheel gezien, b.v. onze oudere literatoren hun arbeid niet moesten stilleggen, dat naar we hoorden, zelfs zij die in den beginne een bedreiging boven zich voelden, verder konden en hebben willen publiceren, dat de jongsten die nu zo 'n hoge toon aanslaan, hun beste werk tijdens de bezetting voortbrachten, dat ze misschien wel een verdeelde critiek, maar niet een exclusieve hoorden, dat in zogezegde pro-Duitse publicaties tal van jongere dichters hun bestijging van de Parnassus begonnen, dat de uitgeverijen de critiek in de verdachte, maar meestal niet dooddoende literaire pers dankbaar te baat namen om hun poulains te lanceren.

Het is derhalve daarom juist betreurenswaardig dat men tot op heden nog steeds met een triestige persoonlijke ketterjacht bezig is, dan dat in een zo troebele tijd als de bezetting, waaraan ieder uitgever en ieder letterkundige afzonderlijk voor de gerustheid van zijn gemoed eens mag terugdenken - nog een vorm van verdraagzaamheid bovendreef. De gevolgen zijn helaas ook te bespeuren. De ‘hausse’ die boek en boekhandel in Vlaanderen kende, is in een ‘crack’ omgeslagen. De vraag is nu: Werd niet na de bevrijding de continuïteit verbroken en onze literatuur schade gedaan?

De draagwijdte van dit artikel houdt niet in dat ze bedoelt het gehele corps der Vlaamse letterkundigen tijdens de oorlog voor Duitsgezinden, verkapte collaborateurs of iets dergelijks te doen doorgaan, zomin als ze uitgaat van de onderstelling dat al degenen die als collaborateurs worden gedoodverfd hun nationale waardigheid zouden hebben prijsgegeven. Ze behelst in de eerste plaats een beroep op een ‘objectieve’ belichting van de oorlogstoestanden, op de normaler verhoudingen ook tijdens de bezetting, vergeleken b.v. met Nederland, op een beter psychologisch aanvoelen van en meer genuanceerd begrip voor de morele en materiele gevolgen van het epuratieprobleem, op de voorzichtigheid die sommige vooraanstaande schrijvers liefst zouden moeten in acht nemen, willen zij door onverantwoorde hatelijkheden de breuk, de scheur, de kloof, de afgrond of hoe men het ook noemen wil, die wit en zwart van elkander scheidt, niet nog verder onoverbrugbaar maken.

[p. 145]

We waren gelukkig tijdens de bezetting een ketterjagerij te kunnen voorkomen; velen onder ons die een persoonlijke schade opliepen, konden we op tal van manieren helpen, vonden nog een zeker onderkomen en de gelegenheid hun werk en hun naam te verspreiden. Waarom dit alles uit het oog verliezen nu een tegemoetkoming een wederaanpassing kan bevorderen, nu vriendschap, die tijdens de oorlog bestond op grond van vertrouwen in elkaar, zou kunnen gered, in plaats van ze te omvormen tot misselijke en nutteloze vijandschap. want zo soms letterkundigen blijk gaven andere, daarom nog niet anti-nationale denkbeelden te hebben, dan valt meteen te constateren, dat hun werk boven deze sociale of politieke interpretaties stond; en waar dit goed werk zou zijn, dan kan Vlaanderen deze cultuurarbeid niet opgeven en ook niet missen. De traditie en de vroegere vorming waren zo sterk en de vergaloppering was zo materieel of oppervlakkig dat in de meeste gevallen van slechte intenties in de grond niet kan gesproken.

De bezettingsomstandigheden en -gebeurtenissen brachten immers mee dat over 't algemeen de Vlaamse letterkundigen verkozen een soort ‘politique de présence’ te volgen vóór het volledige stilzwijgen. De bedoelingen van het grootste aantal gingen dan ook niet verder dan zich ten overstaan van extremismen en dumping door vreemde productie te handhaven en het publiek te hoeden zich van eigen aard en cultuur al te zeer te verwijderen. Dat de ene deze taak dichter bij, tot zelfs vér in de gevaarlijke zône uitoefende dan de andere, wil nog niet zeggen dat hij daarom slechter heeft gedaan dan hij die zonder risico's en soms met meer voordeel zijn positie handhaafde.

De geschiedenis van onze literatuur tijdens de bezetting zal later wel eens - in serener ogenblik - tot in het détail uitgewerkt worden. Dan zal ook blijken moeten hoe met schuld en onschuld tamelijk onhandig, maar op stoffelijk en zedelijk gebied onverantwoord, werd omgesprongen.

Het jaar 1946 brengt ons in ieder geval mede dat de ene floreert en de andere crepeert om een licht graadverschil in de zogezegde schuld; dat een zekere dubbelzinnigheid in de houding en de uiting van literatoren-van-nu valt op te merken; dat sedert de bevrijding een vlaag van vergeetachtigheid de gewetenskwesties op de achtergrond drong; dat een persoonlijke velredding het haalde op de collectieve verdediging van de Vlaamse literaire waardigheid; dat een discrediet werd geworpen op vele zuivere bedoelingen; dat er Vlaamse krachten ten gronde gaan waarvan de jongere generaties veel en méér dan ze willen bekennen, te danken hebben (hoeveel initiatieven werden reeds niet overgenomen?); dat de verdraagzaamheid waarop een democratie steunt, totaal zoek is; dat het van eenzijdigheid en kortzichtigheid getuigt van overbodigheid te spreken, waar in een land als Vlaanderen het mondig worden der massa nog in het aanvangsstadium verkeert.

HENDRIK STORM.