De Gids. Jaargang 174

[p. 1021]

Pieter Hoexum
Geestverruimende landschappen

Nederland is een vlak land, plat en laag-bij-de-gronds. Bergen worden hier node gemist. Het Nederlandse landschap heeft niets heroïsch of verheffends, het maakt je nederig. Niet in de zin van ootmoedig, zoals een berg dat kan doen, maar ingetogen en sober. Hier worden hoogvliegers er niet toe aangezet de hemel te bestormen met grootse en meeslepende kunstwerken. Nederlandse kunst is prozaïsch. Daarentegen geven bijvoorbeeld de Alpen precies die sublieme aanblik en dat weidse uitzicht waar een romantisch Kunstenaar (met hoofdletter) naar verlangt. Waar anders hadden Bruckner en Mahler hun symfonieën kunnen componeren? En wat hadden ze daar anders kunnen schrijven dan ‘Alpensymfonieën’? Nederlandse kunst is kamermuziek.

Ik houd erg van kamermuziek. ‘Groots en meeslepend’... Aanstellerij is het. Het kan mij niet saai en gewoontjes genoeg zijn. Toch zou ik het aardig vinden als, bij wijze van experiment, hoe absurd ook, ergens in een Nederlandse polder die kunstmatige, twee kilometer hoge berg gebouwd wordt, waar de laatste tijd zo veel over gesproken wordt (zie ook de website www.diebergkomter.nl). Wie weet levert het niet alleen een Nederlandse winnaar van de Tour de France of een Nederlandse ski-kampioen op, maar ook zo'n echte negentiende-eeuwse schildervorst.

Verschillende inwoners van Almere schijnen al enthousiast te hebben gereageerd, zij zien Alp d'Almere al voor zich. Maar de initiatiefnemers zijn al snel gaan twijfelen over de Flevopolders als locatie voor De Berg. Er is inmiddels een ‘werkgroep Locatie’ in het leven geroepen en die heeft na een ‘verkennend onderzoek naar mogelijke locaties van De Berg’ een achttal ‘toplocaties’ geselecteerd, waarvan vier in de Noordzee, vlak voor de kust. Maar daar een berg te bouwen zou een zeer grote vergissing zijn. Zoals het op zich al een grote vergissing is te denken dat Nederland geen verheffende landschappen kent. Nederland heeft dan wel geen bergen, maar wel strand.

Afgelopen september publiceerden de Raden voor de leefomgeving

[p. 1022]

en infrastructuur een adviesrapport: Een zee van mogelijkheden. Het versterken van de maatschappelijke betekenis van de Noordzee. Van hogerhand (Den Haag) was om dat advies gevraagd omdat het sinds 2008 van nog hogerhand (Brussel) verplicht is voor leden van de Europese Unie een ‘mariene strategie op te stellen voor alle mariene wateren waarover zij rechtsmacht uitoefenen’. De staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, ‘coördinerend bewindspersoon voor de Noordzee’, heeft de Raden voor de leefomgeving en infrastructuur verzocht ‘hem te adviseren over de wijze waarop de toegevoegde waarde van de richtlijn voor Nederland kan worden geoptimaliseerd’. Prietpraat die nauwelijks kan verhullen dat het domweg gaat om de vraag hoe we munt kunnen slaan uit de Noordzee. Wat te doen met de Noordzee? Ik zou zeggen: helemaal niets! Laat die zee zijn wat de titel van het rapport zo mooi zegt: een zee van mogelijkheden. Dat is namelijk precies de ‘maatschappelijke betekenis’ van de Noordzee: ze biedt ons een uitzicht.

Het belang van het Noordzeestrand kan nauwelijks overschat worden. Het doet in het geheel niet onder voor de Alpen. Georg Simmel scheert ze dan ook met gemak over één kam, in een van de vele terzijdes in zijn Philosophie des Geldes (1900), hier in mijn provisorische vertaling:

Als de moderne mens zijn hoogste natuurgenot vindt in de sneeuwregionen van de Alpen en aan de Noordzeekust, dan is dat niet slechts te verklaren in termen van behoefte aan opwinding. Het dient ook verklaard te worden door het gegeven dat deze ontoegankelijke wereld, die ons in feite afwijst, ons een uitvergroting en stilering voorspiegelt van wat de natuur nog steeds voor ons is, namelijk een spirituele, verre afbeelding, die ons zelfs op momenten van fysieke nabijheid, voorkomt als innerlijk onbereikbaar, als een nooit helemaal ingeloste belofte, als iets dat zelfs onze hartstochtelijkste toewijding beantwoordt met een halfslachtige afweer en vreemdheid.

Dat is misschien een beetje ingewikkeld, ‘Duits’ gezegd, maar ook mooi. Het levert in elk geval een fraaie omschrijving van de horizon op: ‘Een nooit helemaal ingeloste belofte’.

Des te teleurstellender vond ik dat Simmel elders de bergen en het strand tegenover elkaar stelt. In ‘Die Alpen’ (gelukkig wel in het Nederlands vertaald) schrijft Simmel dat de Alpen zo'n ‘mysterieuze’ indruk op ons maken door ‘de afstand tot het gewone leven die ze oproepen’. De zee daarentegen zou het symbool bij uitstek van leven zijn:

[p. 1023]

‘Overal beschouwen de mensen de zee als symbool van het leven: haar eeuwig wisselende vorm en ondoorgrondelijke diepten, haar variatie van windstilte en storm, haar eindeloze horizon en haar doelloos spel van op- en neergang, dit alles nodigt de mens uit zijn innerlijk levensgevoel op de zee over te planten.’

De Alpen zijn volgens Simmel het symbool bij uitstek van het transcendente, van datgene wat boven alles uitstijgt. Dat zou met name gelden voor het ‘firnlandschap’, het hooggebergte met zijn ‘eeuwige sneeuw’: ‘Hier is alleen nog maar sneeuw en ijs, geen groen, geen dal, geen polsslag meer van het leven.’ De zee bevrijdt ons weliswaar ook ‘uit de onmiddellijke gegevenheid en de sleur van ons leven’, maar dat doet ze door het leven als het ware in zich op te nemen, terwijl het hooggebergte alle leven weggezuiverd heeft.

Nu kan ik niet ontkennen dat er verschillen zijn tussen het strand en de bergen. Maar ik zou die niet essentieel willen noemen en toch vooral de overeenkomsten willen benadrukken: beide lijken het transcendente binnen handbereik te brengen, maar houden het feitelijk oneindig ver van ons verwijderd. De eeuwig besneeuwde bergtoppen vinden hun equivalent aan het strand in de vorm van de horizon. Ze zijn even verheffend. ‘Alpenkunst’ schudt je in één keer wakker, als een bak ijskoud water die over je uitgestort wordt. ‘Noordzeekunst’ is een dagelijks glas verfrissend water. ‘Verticale kunst’ is harddrug, ‘horizontale kunst’ is softdrug - beide werken even geestverruimend.

Een weids vergezicht, een panorama, laten we zeggen: een ‘horizontaal landschap’, is net zo bescheiden en toch indringend als achtergrondmuziek. Je hoort het zonder ernaar te luisteren. Het is ongrijpbaar en toch indringend als Bachs Kunst der Fuge of zijn Goldbergvariaties. Immanuel Kant heeft geloof ik wel eens over muziek in het algemeen geschreven dat je het goed kunt vergelijken met behang. Wie dat opvat alsof Kant muziek geringschat, onderschat vermoedelijk zelf de schoonheid en het belang van behang. Van de achtergrond in het algemeen. Schopenhauer, Kants zelfverklaarde ‘ware erfgenaam’, schreef: ‘Zoals de muziek volgens Aristoteles een louteringsmiddel is voor het gemoed, zo is een mooi uitzicht dat voor de geest: in een prachtig landschap zullen we op de meest correcte wijze denken.’

Schopenhauer eerde dan ook, in een terzijde, waarin hij net als Simmel grossiert, in De wereld als wil en voorstelling, de schilders van de Nederlandse School. Zij, met name Ruysdael, schilderden met grote aandacht op zichzelf ‘uiterst onbeduidende landschappelijke taferelen’, en richtten zodoende een ‘duurzaam monument van hun objectiviteit en geestesrust’ op.

Het is volgens de overlevering het typisch Hollandse licht dat de

[p. 1024]

schilders hier van oudsher geïnspireerd heeft. Maar misschien heeft, meer nog dan het licht, het uitgestrekte, door de horizon gedomineerde landschap de Nederlandse schilder geïnspireerd en begeesterd. Tot op de dag van vandaag, zie bijvoorbeeld de schilderijen van Robert Zandvliet. Er is overigens geen betere plek om deze, en andere Friese schilders, zoals Gerrit Benner, te bekijken dan Museum Belvédère in Heerenveen, een museum dat sowieso een bezoek waard is, alleen al vanwege het gebouw. Waar de meeste musea gehuisvest zijn in een imponerend, ‘verticaal’ gebouw, is dit gebouw even bescheiden als radicaal horizontaal. Het is eigenlijk een heel lange, uitgerekte zwarte schoenendoos die in het landschap ligt als een dikke houtskoolstreep - een onderstreping van de horizon.

Ik droom er wel eens van het Museum Belvédère naar eigen inzicht in te mogen richten. Ik zou dan alle tussenwanden weg laten halen zodat er een grote ruimte ontstaat, en daarin alle schilderijen ophangen waarin op de een of andere manier de horizon een rol speelt, en dat zijn er veel. Al die schilderijen zou ik dan zo dicht als mogelijk is naast elkaar opgehangen willen hebben, en wel zó dat alle horizonnen op gelijke hoogte komen, om precies te zijn op i meter en 75 centimeter, mijn ooghoogte.

Mondriaan zou in zo'n installatie eigenlijk niet mogen ontbreken. Ze hebben gelukkig in Heerenveen ook een ‘Mondriaan’, maar het liefst zou ik hebben dat het Stedelijk Museum Amsterdam hun Compositie met twee lijnen uitleent. Mondriaan is zonder twijfel de meest Hollandse schilder van de twintigste eeuw. Mondriaan werd dan wel een modern kunstenaar in Parijs en later in New York, maar hij bleef gelukkig schilderen en is nooit helemaal losgekomen van de Ruysdaeltraditie. Trouwens, de voor Mondriaan cruciale stap naar abstractie heeft hij aan de Noordzeekust gezet, toen hij in 1914 na een familiebezoek niet meer terug kon naar Parijs, vanwege de uitgebroken wereldoorlog. Hij verbleef geregeld in Domburg, waar hij veel zeegezichten schetste en schilderde. Van groot belang is ook de serie werken die tot stand kwam naar aanleiding van een bezoek aan Scheveningen: ‘Pier en oceaan’. Mijns inziens is Compositie met twee lijnen het eind- en hoogtepunt van deze serie.

In vergelijking met de serie schetsen en voorstudies voor Les demoiselles d'Avignon van Picasso is Mondriaans serie, zoals zijn gehele oeuvre misschien ‘saai’ te noemen. Dat mag, zolang je dan ook Picasso's werk durft te karakteriseren als opzichtig en ijdel. Mondriaans schilderijen zijn precies zo saai als nodig is voor werkelijk grootse kunstwerken: ze suggereren veel, zonder veel te zeggen. Schopenhauer merkt terecht op dat ‘het kunstwerk niet alles zomaar aan de zintui-

[p. 1025]

gen mag aanbieden, integendeel: het mag slechts zo veel aanbieden als nodig is, om de fantasie op het juiste spoor te zetten. Er moet voor haar altijd iets - en wel het belangrijkste - overblijven dat ze zelf kan invullen.’ Schopenhauer haalt in dit verband Voltaire aan: ‘Het geheim van het saai-zijn is gelegen in het streven om alles te zeggen.’ Daarmee heeft Voltaire trouwens meteen het geheim van de horizon verklapt: die is net zo saai als veelzeggend.