De Gids. Jaargang 174

[p. 2]

Wim Willems
Honderd jaar Tjalie Robinson

Op 10 januari 2011 is het honderd jaar geleden dat in Nijmegen Jan Boon ter wereld kwam, die later furore zou maken als schrijver, journalist en gedreven strijder voor het zelfbehoud van de Indische cultuur. In zijn bestaan als auteur nam het land van geboorte een tweeslachtige plek in. De baby mocht het levenslicht zien in Nederland, hij was nauwelijks drie maanden oud toen zijn ouders de boot namen naar de Oost. Daar groeide hij op in een tropische en koloniale wereld die de grondstof leverde voor zijn latere oeuvre. Intussen bleef hij zich geestelijk altijd verbonden voelen met het land waar zijn wieg had gestaan. Zijn vader kwam er vandaan - begin twintigste eeuw trad deze als militair in dienst van het koloniale leger - en het gezin Boon bracht er verscheidene malen een lange verlofperiode door. Ook hebben vrijwel alle familieleden er na het onafhankelijk worden van Indonesië in 1949 uiteindelijk hun heil gezocht, met als kanttekening dat menigeen later doormigreerde naar de Verenigde Staten. De banden met het Westen waren sterk en toch nam Jan Boon, toen hij na de oorlog voor het eerst van zich liet horen als schrijver, de naam Tjalie Robinson aan. Daarmee bracht hij zijn verbondenheid tot uitdrukking met de leefwereld van zijn Indische moeder. Dat gold ook voor het tweede pseudoniem waaronder hij bekendheid verwierf: Vincent Mahieu. Hiermee verwees hij naar de door hem bewonderde schilder Vincent van Gogh, een man die geen concessies deed aan zijn roeping, en August Mahieu, de stamvader van het Indische volkstoneel. Met beide pseudoniemen wilde hij zijn publiek laten weten zichzelf in de eerste plaats te beschouwen als een Kind van het Morgenland. Die dubbele oriëntatie is de motor geworden van al zijn activiteiten: als journalist, als kroniekschrijver, als verteller, als hoofdredacteur van het Indische tijdschrift Tong Tong en als boegbeeld van de naoorlogse gemeenschap van Nederlanders uit de Oost.

Het oeuvre van ‘de man met de drie namen’, zoals Rob Nieuwenhuys hem ooit noemde, is na zijn vroege dood in 1974 langzaam in de vergetelheid geraakt. Dat lot deelt hij natuurlijk met menig schrijver

[p. 3]

die in zijn (of haar) eigen tijd met roem werd overladen. Inmiddels zijn er echter voldoende jaren verstreken sinds zijn opstellen en verhalen uitkwamen en lijkt de tijd rijp voor een herontdekking. Wanneer we het stof van zijn al dan niet gebundelde werk afslaan, spreekt zijn stem namelijk nog even krachtig tot ons als bij verschijnen. Er zijn weinig auteurs die met zo veel lyriek, diepte en dramatische bewogenheid hebben geschreven over de dilemma's in zowel het vooroorlogse Indië, de Japanse bezetting als de jaren van de revolutie. Ook heeft niemand met zo'n inlevingsvermogen en beeldende kracht het alledaagse leven weten te vangen als hij in zijn kronieken over Batavia vóór en Jakarta na de Japanse tijd. En de lange impressies die hij jarenlang voor de krant schreef over zijn ervaringen in het Nederland van de jaren vijftig - met het accent op Amsterdam - zijn nog altijd uniek in hun soort. Met zijn werk bewoog hij zich op het snijvlak van literatuur, getuigenis en documentaire journalistiek. Doordat hij als Tjalie Robinson vaak heet van de naald verslag deed van wat hij meemaakte, zijn veel stukken na meer dan een halve eeuw historische documenten geworden. Er is een man aan het woord die onopgesmukt verantwoording aflegde over de transformaties van zijn tijd. In die zin is hij een Nederlandse erflater, in wiens werk de tweeslachtige geschiedenis van Oost en West een aansprekende vorm heeft gevonden.

In het herdenkingsjaar 2011 zullen twee boeken met niet eerder gepubliceerde verhalen van Tjalie Robinson verschijnen en het Letterkundig Museum wijdt een kleine tentoonstelling aan de man en zijn werk. De Gids bijt het spits af met dit themanummer, waarin een aantal auteurs ingaat op de waarde van het werk van Jan Boon / Tjalie Robinson / Vincent Mahieu - toen en nu. Met joyeuze pennenstreken schetst Willem Otterspeer het achterdoek van een schrijver die hij terecht de Mohammed Ali van de Nederlandse letterkunde noemt. Otterspeer heeft weinig op met diens woordvoerderschap, maar des te meer met de figuur wiens proza, zoals hij schrijft, als een man op de lezer afkomt. In de jacht op de waarheid, het geluk en het verborgen verhaal verschaft dit oeuvre hem toegang tot de magische wereld van de tropen. De aanval, de worsteling en het niet versagen maken dat Tjalie Robinson - en diens alter ego Vincent Mahieu - het naoorlogse vacuüm vulde dat een ander groot Indisch schrijver, E. du Perron, had achtergelaten. Adriaan van Dis focust in zijn bijdrage op de gelaagdheid van de humor in het werk van Tjalie Robinson, die hem rechtstreeks terugvoert naar het repatriantenhuis in Bergen aan Zee waar hij opgroeide. Hij herkent de lach uit schaamte, maar ook de lach van de bevrijding en de lach die nodig was om de pijn eronder te houden. Al die woordgrappen en taalkolder in Je-lah-je-rot en Je-lah-je-kri-

[p. 4]

poet, waarin zo veel Indische mensen zich herkenden, hoorden bij zijn vroege jeugd. Iets van die lichte toets, de overdrijving en de ironiserende terzijdes keerden later ook in zijn eigen werk terug. Wat hij verder herkent, is de verscheurdheid van Tjalie, die Van Dis kenmerkend vindt voor Indische mensen van de eerste generatie. Ballingen uit de tropen, die weinig op hadden met de mores van ‘die Hollanders’.

Bij Abdelkader Benali kwam Tjalie Robinson in beeld door een verzoek van de krant om een recensie over hem te schrijven. Het idee daarachter was dat een jonge migrantenschrijver, kind van Marokkaanse gastarbeiders, zich vast zou herkennen in het werk van een eerdere migrantenschrijver. Zij deelden immers de thematiek van het leven met twee vaderlanden en de conflicten die daar in het naoorlogse Nederland uit voortvloeiden. Maar Benali vond de man uit de Oost maar een vreemde snuiter en diens continue gevit op de Hollanders begreep hij niet echt. De slagerszoon uit Rotterdam ervoer de taal van het nieuwe land juist als een universum om te exploreren, niet om je tegen af te zetten. Hij bleek er niet alleen de leefwereld van zijn ouders mee te kunnen herscheppen, maar zich ook een plek te kunnen verwerven in een samenleving die naar zijn idee volop ruimte biedt aan ‘exotische stemmen’. Zonder enige affiniteit met de bekende thema's uit de koloniale geschiedenis komt ook Abdelkader Benali ten slotte echter in de ban van de lokstem van de Indische verteller. In die zin heeft zijn aanraking met Vincent Mahieu tot een literaire ontdekking geleid.

In het stuk van Michiel van Kempen figureert Tjalie Robinson als contrast met een andere (post)koloniale schrijver van statuur, de West-Indische auteur Albert Helman. Als kenner bij uitstek van de Caribische cultuurhistorie is Van Kempen in staat om de overeenkomsten uit te lichten tussen twee auteurs die beiden het hart op de tong droegen. Hij maakt echter ook duidelijk dat zij zowel thematisch als stilistisch hemelsbreed verschillen. Doordat enkele aspecten van hun leven en werk worden vergeleken, krijgt beider oeuvre meer reliëf. In zijn tweeluik herkennen we de worsteling van schrijvers die tegen de klippen op probeerden hun oosterse en westerse erfenis te integreren. Waarmee ze hun tijd ver vooruit waren.