De Gids. Jaargang 170

[p. 682]

Nanda van den Berg
Over de wetten op de weelde

Een nieuwe mode ontstaat als de vorige mode tot het extreme is doorgevoerd. Men zou het een darwinistisch aspect aan de ontwikkeling van de mode kunnen noemen: de opkomst van een trend die beter is opgewassen tegen de eisen van het luxebestaan dan de vorige. Een mooi voorbeeld, ook omdat het bijna een natuurlijk verschijnsel lijkt, is het steeds langer worden van de teenpunten van de zogenaamde ‘poulaines’ (de ‘tootschoen’ zoals hij in het Nederlands heet) in de vijftiende eeuw. Of neem het steeds hoger worden van de zolen van de ‘chopines’, steltschoenen die in de zestiende eeuw zeer populair waren in heel Europa, en vooral bij de vrouwen uit Venetië.

Dit soort excessieve mode-uitingen, aan de vooravond van nieuwe trends die er spoedig voor in de plaats kwamen, waren moeilijk te beteugelen, hoezeer uiteenlopende autoriteiten van stad, kerk en staat het ook probeerden. Er werden wetten uitgevaardigd die de toegestane puntlengte van de tootschoen aan een bepaald inkomen koppelden, en bij wie die regel overtrad werd voor straf de schoenpunt afgeknipt. Weer andere regels verbonden de hoogte van de plateauzool aan de maatschappelijke statuur van de draagster.

Hoewel dit soort wetten, die door diverse Europese steden werden uitgevaardigd, onderling van elkaar verschilden, was het effect ongeveer gelijk: bijna nihil. Men ging rustig door met het dragen van allerlei uit de hand gelopen kledingstukken en accessoires. Het enige dat echt hielp is dat op een gegeven moment mensen in een veldslag het leven lieten doordat hun poulaines in de stijgbeugels bleven haken, of dat Venetiaanse dames alleen nog maar ondersteund door twee bediendes over straat konden lopen. Als mode een bepaalde grens van onbruikbaarheid en ondraagbaarheid overschrijdt, treedt er vanzelf een correctie op.

Niet alleen schoenen of andere functionele accessoires werden door overheden in hun excessieve luxe beperkt, zelfs was dat het geval met zoiets zuivers en natuurlijks als de parel. Je zou zeggen dat een uit

[p. 683]

de natuur afkomstig luxeartikel, dat geen enkele andere functie heeft dan om het oog te behagen, niets en niemand hindert en louter om zijn eigen schoonheid kan worden gedragen in een halssieraad, armband of broche. Maar juist de parel was object van weeldepolitiek. Catherina de Medici en Elizabeth van Engeland toonden in staatsieportretten hun grote passie voor parels in de vele strengen die hun kleding bedekten en wekten daarmee de begeerte van adel en rijke kooplieden. Vooral in Venetië, met zijn handel sterk gericht op het Oosten waar de parels vandaan kwamen, droeg men ze graag. Juist daar probeerde men tussen de veertiende en zestiende eeuw in strenge wetten paal en perk te stellen aan de parelweelde, door het dragen ervan bijvoorbeeld voor te behouden aan de bruid op een bruiloft, of door vrouwen het dragen van parels alleen toe te staan in de eerste vijftien jaar van hun huwelijk en daarna niet meer - de vrouw van de Doge en haar dochters natuurlijk uitgezonderd. Pas in de tweede helft van de zeventiende eeuw werd de parel als luxeartikel van zijn troon gestoten, toen de parelmode plaatsmaakte voor diamanten, die men met nieuwe technieken kon bewerken.

Al die officiële pogingen om de weelde binnen de perken te houden waren gericht tegen ostentatieve uitingen van rijkdom. De zeldzame rijkdom van de parel moest aan banden worden gelegd, al was het maar om de hang naar luxe in te tomen die door de kerkelijke en wereldlijke machten als moreel verwerpelijk exces werd gezien en dus als bedreigend voor de maatschappelijke rust en orde. Of anders gezegd: luxe was voorbehouden aan de machthebbers zelf, die daarmee hun eigen positie een des te rijkere glans en uitstraling konden geven. Uiterlijk vertoon van opulentie diende eenrichtingsverkeer te zijn. Aangestaard en bewonderd worden is een manier van gehoorzaamheid afdwingen, en dat lukt nu eenmaal slecht wanneer iedereen er even spectaculair uitziet.

Maar de inperking van luxevertoon is niet in wetgeving te vinden, die is krachteloos. Er zijn functionele beperkingen, maar ook daar weet de mode met zijn grillige creativiteit zich steeds weer aan te ontworstelen. De interessantste disciplinering van rijk vertoon van luxe is eigenlijk te vinden in het modernisme, dat ontstond als reactie op de overvloed aan kitscherige ‘semiluxe’, die op zijn beurt weer het gevolg was van de industrialisering in de negentiende eeuw. Die democratische semiluxe, een overvloed aan namaakproducten met tierlantijntjes en versiering, was alom verkrijgbaar in de grote warenhuizen. De modernistische tegenbeweging richtte zich juist op soberheid, pure vorm en minimalisme. Tot de eerste modernisten behoorden de dandy's, die zich onderscheidden door hun uniforme en sobere kostumering. Hun

[p. 684]

beleving van luxe lag in de perfecte uitvoering van het detail, zoals de ultiem propere, gesteven en geknoopte das, en de - alleen voor de kenner - betekenisvolle manier waarop ze hun hoed afnamen om te groeten. Die meer ingehouden luxebeleving vindt in de twintigste eeuw bijvoorbeeld een vervolg in de modernistische interieurontwerpen van Eileen Gray en de kledingontwerpen van Gabrielle Chanel.

Een modern Nederlands voorbeeld van deze subtiel-rijke vormgeving is het werk van modeontwerper Alexander van Slobbe. Hij streeft naar perfectie. Ieder stuk is handgemaakt, maar dat is niet onmiddellijk herkenbaar, je moet het weten. Men ervaart deze luxe tijdens het dragen: aan de identieke binnen- en buitenkant, de stof die beter valt omdat hij schuin van draad is geknipt en de zijden voering. Men voelt de souplesse en de lichtheid van de stof, en ziet de abstracte vorm pas echt tot leven komen als men het kledingstuk aanheeft, uitgevoerd met zo min mogelijk naden en uiterlijke details. Een constructie die klopt en die niet tijdelijk is. Zelfs als het om een simpel T-shirt gaat doet het kledingstuk aan couture denken, door de afwerking en de pracht van het materiaal, die zichtbaar zijn, maar alleen voor een ingewijd oog.

Ook Van Slobbe heeft zich gewijd aan dat ultieme luxeartikel, de parel, en hij laat zien hoe je als ontwerper parels als het ware in een ontwerp kunt beteugelen.

Zijn ‘Parels van Makkum’ werden op 25 maart 2007 in de winkel van Koninklijke Tichelaar te Makkum gepresenteerd. Ze kwamen voort uit een samenwerking tussen deze modernistische ontwerper en de oudste onderneming van Nederland, die sinds 1594 aan de oever van de voormalige Zuiderzee porselein en aardewerk uit Friese klei bakt. Zijn modernistische reputatie dankt Van Slobbe aan zijn onderzoek naar een eigen taal in de Nederlandse mode. Eind jaren tachtig van de twintigste eeuw introduceerde hij een nieuw idioom, dat veel abstracter van vorm was dan wat Nederlandse ontwerpers als Frans Molenaar en Frank Govers lieten zien. Die maakten Nederlandse varianten op een universele modetaal die gedicteerd werd door Parijs. Van Slobbe zocht juist naar een Nederlandse vorm. Naar een ervaring van deze vorm, waarvoor allerlei ‘toeters en bellen’ moesten wijken. Zijn inspiratie kwam uit het Hollandse licht, luchten en kleuren, de soberheid, de rechte lijnen van het landschap, uit de Nederlandse traditie van kunstenaars als Rietveld en Mondriaan. En omdat er geen modeontwerpers waren die dachten zoals hij, lag zijn referentiekader in de Nederlandse vormgeving, met name bij de sieradenontwerpers. Bij Dini Besems, bijvoorbeeld, die met ijsblokjes een ketting maakte ‘voor het moment’.

[p. 685]

De Parels van Makkum zijn ronde porseleinen kralen die hol zijn van binnen. Sommige zijn ‘afgekant’, heel of half, en ze hebben verschillende glazuren en decoraties. Er zijn ook peervormige parels die als oorbel worden gedragen. De parels zijn los te koop, maar ze kunnen geregen worden aan een zijden lint, dat geweven is door weer een ander traditioneel Nederlands bedrijf. Complete colliers zijn te koop in een ronde doos die ontworpen werd door Irma Boom. Van Slobbe heeft duidelijk een Nederlands product willen maken, samengesteld uit lokaal aangeleverde elementen. Dat is bij deze Parels van Makkum zeer evident. Hij werd geïnspireerd door Vermeer en de Nederlandse barok, die volgens Van Slobbe niet bombastisch is maar juist een mooie gematigdheid heeft. Niet voor niets wordt een ‘gedutste’, onzuivere parel wel een ‘Barokke parel’ genoemd. Ook sluiten zijn parels aan bij een specifieke Zuiderzeetraditie, waar vissers als het hun goed ging een losse parel kochten voor hun vrouw. Het rijgen van parels aan linten die als collier rond de hals gedragen worden, is eveneens eeuwenoud.

Ook andere toonaangevende modeontwerpers zijn door de parel geïntrigeerd geweest. Coco Chanel - die van zeer eenvoudige afkomst was, maar dit feit met haar grote stijl en even grote mond eenvoudig wist te verbloemen - droeg graag vele strengen parels als barok accent over haar zuiver moderne en comfortabele kleding. Ze zaaide expres verwarring door echte parels met namaakparels te combineren en daarmee te zorgen voor het verschuiven van betekenissen, zodat geen enkele weeldewet de waarde had kunnen doorgronden. Recentelijk maakte Alber Elbaz colliers van parels die gewikkeld waren in zwart zijden tulle en fluweel. De in stof verborgen kralen zijn pas zichtbaar als een lichtbron ze laat opgloeien uit hun donkere omhulling.

Maar bij Alexander van Slobbes Makkumse Parels wordt de luxe geheel anders ervaren. Die komt niet alleen voort uit hun volmaakte vorm en decoratieve kracht, maar ook uit de ervaring van traditie en handwerk, van geschiedenis, verhalen en emotie en van een Nederlands idioom. De artisanale achtergrond en het als het ware ‘meegebakken’ erfgoed maken een groot deel uit van hun waarde, en die staat los van de verkoopprijs. Want uiteindelijk is de waarde van sieraden - net als die van mode - niet zozeer iets dat in geld of woorden kan worden uitgedrukt. Veel meer gaat het om alle associaties eromheen. En dat is iets waar wetten zelden de beslissende vinger op kunnen leggen.