De Gids. Jaargang 170

[p. 578]

K. Schippers
Over angst

J.M.A. Biesheuvel schreef eens een verhaal voor de Volkskrant, dat hij niet opnam in een bundel. Veel later is het verschenen in een bibliofiele uitgave. Die moet ik ergens te zorgvuldig hebben bewaard, ik kan het boekje nergens meer vinden. Het hindert me niet echt. De kern van het verhaal is me altijd bijgebleven.

De held zit bij een boekhandel te signeren. Er komt veel publiek en toch breekt het zweet hem uit. Hij weet dat er niets bijzonders aan de hand is en juist dat bezorgt hem de grootste angsten. Hoe kom ik hier weg, dat denkt hij. Maar hij kan nog niet weg en slaat zich met de grootste moeite door de signeersessie heen.

Na afloop loopt hij naar het station. Om het gebouw te bereiken moet hij eerst door een tunnel onder het plein. Vanaf de andere kant lopen een paar mannen hem tegemoet. Ze hebben kettingen bij zich en de dreiging is groot. Juist hier, nu er werkelijk iets gebeurt, wordt de schrijver rustig. Zonder een zweem van angst loopt hij de tunnel uit. Het gevaar heeft hem weer bij zinnen gebracht.

Toen ik laatst aan het verhaal dacht, schoten me twee andere schrijvers te binnen. Het ging me om een paar korte zinnen, die bij de belevenissen van de signerende Biesheuvel horen.

Ik vond de eerste aan het eind van het verhaal ‘Onbepaald vertraagd’, geschreven door Nicolaas Matsier: ‘Ik voel me als een wond waar de pleister vanaf is getrokken.’

De andere zin komt voor op de flap van Sjibbolet, het debuut van Hedda Martens. Het is geen letterlijk citaat uit een van haar verhalen, maar een soort samenvatting van de inhoud, misschien geschreven door Martens zelf. De gevoeligheid van de hoofdpersoon wordt vergeleken met ‘de nieuwe huid van een pas genezen wond’.

Matsier en Martens verschillen sterk van elkaar. In ‘Onbepaald vertraagd’ probeert de zo goed als lam geslagen held met een baldadige logica zijn greep op het allergewoonste niet te verliezen. Als hij in bed ligt, wil hij een redenering opstellen ‘die er langs logische weg toe leidt dat ik opsta’.

[p. 579]

De heldin van Martens maakt nog wel deel uit van de min of meer vertrouwde gebeurtenissen, ‘ik voel alleen dat er geen enkele vorm op wil passen, alsof iedere verbinding die ik probeer onophoudelijk gevaar loopt’.

Wat bij Biesheuvel nog een verhaal is, dat heeft zich bij zowel Martens als Matsier voorgoed ontbonden in losse close-ups. Daarin raken de laatste twee schrijvers elkaar. De bevrijdende gang door de tunnel blijft bij hen uit. Het bakken van een ei, het luisteren naar een grammofoonplaat, het aansteken van een lamp (Matsier) of het omslaan van een bladzijde, het uitdoen van een jas, het kijken in een spiegel (Martens), de simpelste handelingen moeten veroverd worden, alsof de helden er nooit voldoende les in hebben gekregen. Voor hen bestaat het alledaagse niet. Steeds moeten zij zich vertrouwd maken met de regels van een onbekend spel.

Bij het herlezen van Onbepaald vertraagd (1979) en Sjibbolet (1982) moest ik denken aan de eenvoud van de angst, zoals je die jarenlang zelf meemaakt en aan de angst van anderen, die in een onbewaakt ogenblik ineens iets zeggen, meestal lachend, over wat hen een leven lang kwelt.

De volgende onderwerpen zijn in die gesprekken langsgekomen, heel ernstig, onder de lach.

Elastiekjes. Nog zie ik voor me hoe een man, terwijl hij erover vertelde, de middelste vingers over de duim bewoog, in een heel vlug ritme, om zich van de niet eens aanwezige elastiekjes te ontdoen.

Een harig truitje. Een jongen wilde het maar niet aan, hij was klein, kon nog maar gebrekkig zeggen waarom hij het niet wilde dragen, de prikkeling op zijn huid. Je zag het aan zijn bewegingen, het mocht niet aan. Op een morgen had hij het, vlak voor hij naar school ging, uit het raam gegooid.

Melk, de geur van melk is al genoeg. Iemand komt op bezoek, ziet een vol glas op tafel staan, en loopt naar een andere kamer, terwijl hij belangstelling veinst voor een schilderij of een boek.

Het knippen van nagels. Het moet gebeuren en toch wordt het steeds uitgesteld. Het knipgeluid, een vrouw kan dat alleen verdragen, als ze watjes in haar oren heeft gestopt.

Neuriën. Als iemand in de buurt van een man neuriet, dan moet hij weg, naar een andere kamer, desnoods het huis uit. Wie neuriet kan nooit de waarheid spreken.

Een theezakje in een gootsteen. Als een man dat ziet, begint z'n hart te bonzen van schrik.

En dan de vrouw die geen knoop kan verdragen. Kleding met knopen koopt ze niet. Ook aan de kleding van haar kinderen zit geen

[p. 580]

knoop. Die mag ze niet door haar vingers laten glijden. Kleren worden met klittenband dichtgemaakt.

Het is een keuze uit een groot reservoir. De angst voor iets gerings, die bij de proefpersonen meestal beperkt blijft tot een paar variaties, heeft bij de helden in de twee boeken de overhand gekregen. Ongeveer alles is een struikelblok geworden.

In ‘Onbepaald vertraagd’ stelt de held zich voor, als hij even is opgestaan, dat hij vandaag nog van alles kan doen, ‘het huis verlaten, een cappuccino drinken, de trein nemen naar Den Helder, omdat het zo heet, of omdat het een eindpunt is, of omdat ik er nooit geweest ben en niets te zoeken heb, naar een middagvoorstelling gaan, zwemmen in een zwembad, een meter boeken verkopen, op de hoek van een straat blijven staan -’

Het komt er niet van: geen handeling voltrekt zich. Ze zijn aan elkaar gelijk geworden. Elegant, dat wel, als in een onvergetelijke choreografie. De dingen worden bespeeld tot ze in het niets verdwijnen. Dat is beter dan er een zo goed als onmogelijke verhouding mee aan te gaan.

De heldin van het verhaal ‘Evenbeeld’ uit Sjibbolet staat lang voor een etalage en toch blijven de daar uitgestalde dingen haar onbekend en bieden nauwelijks enige oriëntatie. Soms is het of ze probeert haar eigen dagelijkse geschiedenis te ontlopen, als de moeilijkheidsgraad van de kleinste details haar te veel wordt.

De troost van het ergens niet hoeven zijn, ontkomen aan het allerbekendste, vlak voordat er ook maar iets is gebeurd. Niet verder gaan dan een begin. In een beschouwing over ironie schrijft de Deen Søren Kierkegaard over het verleidelijke van ieder begin, ‘omdat het onderwerp dan nog vrij is en dat zoekt de ironicus steeds weer’.

Even verder zegt hij dat je met ironie elk verschijnsel onwerkelijk kunt maken, om je onafhankelijkheid te bewaren, van niets hoef je deel uit te maken.

Angst zou dan een uit de hand gelopen begin kunnen zijn, dat nooit een vertrouwd vervolg krijgt. Ik denk aan het hotel in Malakka, waar ik op mijn kamer naast het hoofdkussen eens een gebruikte pleister vond, met het bloeddoorlopen gaas naar boven, van een vorige gast.

Hoe afwijkend zo'n vondst ook mag zijn, hij hoort bij de vertrouwde gruwelen en die kom je bij Martens en Matsier nauwelijks tegen. Bij hen zou de verschijning van de pleister, ongebruikt, liggend op een tafel, al voldoende zijn voor een redenering om aan hem te wennen (Matsier) of voor een poging de pleister te verwijderen uit je bestaan (Martens).

[p. 581]

Beangstigende boeken en toch zijn ze buitengewoon helder. Ze laten iets zien, soms zelfs heel geestig, van de meestal verborgen afspraken waarmee we aan het alledaagse vastzitten.

De beelden uit de verhalen van Martens doen denken aan enkele schilderijen van Edgar Fernhout. De meeste schilders zijn scherp aanwezig in hun voorstellingen. Je herkent ze meteen. Fernhout probeert iets anders. In een enkel landschap komt hij nauwelijks voor, probeert hij gelijkspel te spelen met de onverschillige natuur, als hij een akker met bomen probeert weer te geven op het ogenblik dat die nog niet door zijn blik is geraakt.