De Gids. Jaargang 170

[p. 15]

Dorrit van Dalen
Donkergroene vlekken

Midden in de nacht schoof er een dikke stapel wolken over Mao, zwaar en warm. Bladstil werd het, grote vogels begonnen laag heen en weer te vliegen. In een dorp verderop sloegen alle honden aan het blaffen. De hele nacht weerlichtte het, maar donder was er niet te horen en regen bleef ook uit. De matrassen konden blijven liggen, onder muskietennetten die aan één kant waren opgehangen aan dode takken in de zandgrond en aan de andere kant aan het dak van de auto.

Om vijf uur stond ik op. De afspraak met Mahamat, de chauffeur, was dat we vroeg aan de terugweg naar N'djamena zouden beginnen. In het donker kon ik net zien dat Mahamat op zijn rug lag, zijn knieën opgetrokken om wat koelte te vangen. Hij leek wakker, maar pas minuten na mijn groet kwam hij overeind. Zijn nachtrust was ook onderbroken om te eten, want het was ramadan.

‘Wat denk je van dit weer?’ vroeg ik Mahamat. ‘Verderop moet het geregend hebben. Zullen we toch gaan?’

Hij zei alleen maar ‘ja’. Daarna sjokte hij weg om achter een schutting zijn tanden te spoelen. Even later rolde hij zijn deken op. Zonder een woord te zeggen vertrokken we.

De vorige avond had Mahamat geen benzine willen kopen, omdat hij in het donker niet kon zien of die met olie was aangelengd. Nu wekte hij bij de markt de eigenaar van een paar vaten brandstof. Een lange man kroop vanonder een tafeltje in zijn winkelhok. Hij sloeg een plooi uit zijn djellaba en noemde een prijs die honderd franc per liter hoger was dan anders. Mahamat bescheen met zijn zaklantaarn een grote ronde fles met roze vloeistof. De concurrentie sliep vaster, we hadden geen keus.

Bedrukt, alsof we uitgewezen waren, reden we de stad uit nog voordat de eerste marktvrouwen waren aangekomen. In het stof op de voorruit sprongen een paar heldere gaatjes. We keken ernaar en zwegen. Het was oktober, de regentijd was eigenlijk voorbij. Even later moesten de ruitenwissers aan. Het werd lichter en om ons heen kreeg

[p. 16]

de savanne kleur: geelgrijs zand, grijsgroene acacia's en palmen met gescheurde dorre rokken, als van ontheemde vrouwen. Voor ons was de lucht zwart. Mahamat reed langzaam in die richting.

Na een kilometer of tien, bij het eerste kruispunt, was de weg afgesloten door een stuk touw, een paar oliedrums en dode doornstruiken. Daarachter stond een groepje slordige hutten, molshopen van twijgen en stro. Er was niemand te zien, de soldaten sliepen of schuilden nog. Onze terreinauto zouden ze wel laten doorrijden, we waren te licht om een matig natte zandweg te beschadigen. Maar het zou even duren voor iemand het touw kwam weghalen, dacht ik terwijl we de barrière naderden.

Een ogenblik later was die gedachte loos. De auto ging recht op de kluwen vingerlange doornen af. Heel langzaam, als in een val. Ik wilde iets zeggen, maar wist niet wat. Zoals je in een nachtmerrie het licht aandoet, zonder gevolg. Worstelen naar bewustzijn. We hadden maar één reserveband. De soldaten zouden er het slechtste van denken als we in de afrastering terechtkwamen.

Net voor de doornstruiken stonden we stil.

‘Hij slipte, in de modder,’ zei Mahamat, en hij grijnsde flauw. Hij kreeg de auto langzaam een paar meter achteruit. Maar we bleven niet staan. We gleden links van de weg af. Daar stond opeens een magere man in legerkleding en een gele regencape naast ons en toen pas begreep ik dat Mahamat om de barrière heen had willen gaan.

Onder de gepunte capuchon had het gezicht van de militair een geelbruine gloed. Zijn neus was spits en zijn ogen waren fel en nerveus, alsof hij gedronken had. Een kwaadaardige elf, met taaie spieren in zijn nek en zijn handen. Een Zaghawa of een Gorane, dacht ik. Geen rede, geen wetten, alleen macht.

‘Reispapieren!’ siste hij.

‘Zou je me niet eerst groeten,’ antwoordde Mahamat, die de rol van grootstedelijke intellectueel aannam. Hij was een Arabier, en wist natuurlijk hoe Zaghawa's en Gorane's over Arabieren denken: die hadden hun heldhaftige cultuur kunnen delen, als de Arabische grootvaders niet zo slap en slaafs waren geweest om het woestijnleven op te geven. Mahamat vond minachting op grond van beschaving de beste verdediging.

‘Reispapieren, en hou je mond,’ zei de gele man.

Mahamat pakte de reisautorisatie van het dashboard, vouwde het papier open en hield het omhoog. ‘Je wilt het toch alleen maar lezen?’ zei hij, zonder het af te geven.

De ander rukte het uit zijn hand. Hij hield zijn hoofd even scheef terwijl hij de stempels zocht. Hij kon inderdaad niet lezen, begreep

[p. 17]

Mahamat. ‘Hij is Gorane, hij weet níéts,’ zei hij tegen mij in het Frans, en een druppel speeksel kwam op mijn arm terecht. De ongeletterde schaamde zich niet, hij kon met ons doen wat hij wilde. Hij zou ons acht uur vasthouden, zei hij. Het volgende moment stonden Mahamat en hij naast de auto als vechtende ezels hun schouders tegen elkaar te duwen, hun voeten schrap, hun armen nog langs hun lichaam. Mahamat was groter en zwakker. Ik probeerde te zien of de Gorane ergens onder die cape, aan een riem of een schouder, een ander wapen had dan zijn mes. Mahamat was daar misschien ook bang voor. De chauffeur uit de stad bond plotseling in. De woestijnman liep terug naar zijn molshoop.

Vertraging zou betekenen dat we misschien niet voor het donker in N'djamena terug konden zijn. Een paar nachten eerder was op deze route een auto overvallen en de bestuurder vermoord. Het had geen zin om Mahamat te vragen of hij het ook gehoord had. Mahamat begon heen en weer te lopen aan onze kant van de barrière. Er was niets te horen, geen vogel, geen ruis in het gras.

Het regende niet meer. Eén voor één kwamen de andere soldaten uit hun hutten. Twee van hen ontdekten een woestijnhamster op de weg. Ze schopten hem wat heen en weer, tot hij kapot was en niet meer bewoog. Een jonge knul liep met een natte deken over zijn armen naar de barrière en hing hem over de doornen. Daarna kwam hij naar de auto. Hij liep eromheen en keek naar de bagage op de achterbank en naar wat er bij mijn voeten lag. Of misschien was het de kleur van mijn voeten die hem interesseerde. Even leek het of hij aarzelde en iets zou zeggen, maar toen liep hij weg.

Ik vijlde mijn nagels om te laten zien dat we niet bang waren. We hadden de tijd. Ik pakte mijn boek en sloeg bladzijden om, terwijl ik met mijn blik Mahamat volgde. Hij was nu voorbij de barrière en stond bij de dichtstbijzijnde hutten te praten, stamgenoten te zoeken, vrienden te maken. Zijn stem klonk opgewonden boven die van de anderen uit. De soldaten boden hem geen zitplek aan.

Ze hoorden iets, zag ik, een auto die naderde. Het was een pick-up vol zwaarbewapende soldaten. De chauffeur hoefde maar iets te remmen, en iemand liet het touw voor hem zakken. Toen was er weer dezelfde leegte tussen de lage duinen. Het werd warm. Drie kamelen stapten de weg op, met op hun rug drie vrouwen in glimmend rode jurken. Aan de zadels hingen grote kalebassen, donker en vet van de zure melk. Zonder een hand naar iemand op te steken, staken de vrouwen over en reden dwars door de savanne in de richting van Mao. Ik keek hen na en toen ze uit zicht waren, was het alsof ze de laatste zuurstof hadden meegenomen. Achter hun ruggen trok de damp van

[p. 18]

corruptie, afbraak, lamlendigheid, onbeschaafdheid, wreedheid en grenzeloos egoïsme samen die ik de afgelopen vijftien jaar in Tsjaad steeds dichter had zien worden. Ik wilde naar huis.

Ik opende het portier en stapte uit. Het bovenste laagje modder was inmiddels opgedroogd. Als iemand in een zomers park kuierde ik naar de soldaten om hetzelfde te doen als Mahamat: steun zoeken. Een van de militairen, een lange man met een rond gezicht, had zijn hele, dikke neus paars geschilderd met brandwondentinctuur. Dat gaf hoop. Hoe klungelig moest die zijn om zijn neus te verbranden, hoe weinig zelfingenomen om hem paars te maken? Als je hem thuis zou ontmoeten, zou hij zijn kinderen erbij roepen, kussens aanslepen en een paar beduimelde foto's laten zien waarop hij met een schoolvriend en een afrokapsel poseerde bij een brommer.

Maar het enige dat hij nu te zeggen had, was dat de Gorane hun superieur was en een vreselijke man, met wie niet te praten viel.

‘Zal ik toch met hem gaan praten?’ vroeg ik.

‘Misschien,’ zei Pierrot.

Dichterbij kreeg ik hem niet. Zou ik een slok water vragen? Dat was de strategie die ik anders weleens gebruikte om een beroep te doen op medemenselijkheid en alleen al een aangenamer soort gebaren te forceren van mensen die me probeerden te intimideren. Maar het zou nu niet werken: het was ramadan. Toen ik me dat realiseerde, wist ik plotseling ook wat ik jarenlang de moeite waard had gevonden aan deze reizen. Ik ben niet avontuurlijk. Er zijn mensen die houden van verdwalen. Ik niet. Alles wat ik doe als ik steden en provincies in Afrika in loop, is uitkijken naar herkenbare, geruststellende dingen. Wat vreemd is, is voor mij alleen aantrekkelijk omdat het maar één kant op kan: dichterbij komen en minder vreemd worden. Dat wil ik graag, om het sentiment of om een gevoel van controle, of omdat het een luie manier is om herinneringen te verzamelen, gemaakt van sterke impulsen van buiten zonder dat je je eigen hersens veel hoeft te gebruiken. In ieder geval is het de flirt, de toenadering waar het me om gaat, met intimiteit als eindpunt. Ik ben jarenlang op weg geweest om uit te vinden wat zich afspeelt onder het dichte bladerdek dat ik vanuit de lucht heb gezien (donkergroene vlekken in plaats van witte op de kaart van Afrika), hoe gezinnen en vrienden de avond doorbrengen tussen de aarden of strooien omheiningen van een dorp, waar ze om lachen, en in welke volgorde je moet werken in een keuken zonder stromend water en schone oppervlakten.

Ooit logeerde ik in een stadje tussen de bergen in een kamer die de plaatselijke jongerenvereniging voor reizigers had gebouwd. Dat wil zeggen dat mijn bagage in die kamer stond, het was te warm om bin-

[p. 19]

nen te slapen. Voor negen uur 's avonds lag ik buiten op een deken, die op een plastic mat was uitgespreid. Ik keek naar de sterren, luisterde naar de kippen die tussen de rijpe sorghum scharrelden, en begluurde het gezin van de nachtwaker, dat zo'n tien meter verder in zijn geheel onder een enorm muskietennet was gekropen. Ik zag de donkere contouren van zijn vrouw die een slapend kind wat verlegde, armpje weer over zijn zij; van het grotere jongetje dat overeind kwam en zo een tijdje als in trance bleef zitten; ik zag hoe de nachtwaker zelf zich klein maakte om weer uit de gazen kamer te komen, hoe hij een eindje weg liep, naar ik aannam om te plassen. Dat was een van de gelukkigste nachten van mijn leven. Toen ik de volgende ochtend wakker werd, krulden de randen van de mat waar mijn deken op lag een beetje omhoog. De nachtwaker had er steentjes onder gelegd, zodat eventueel rondwandelende schorpioenen niet bij me zouden kunnen komen. Hij had me geadopteerd.

Maar de flirt is over. De ene keer is toenadering onmogelijk, de andere keer wordt de beweging voltooid en blijkt het eindpunt niet intimiteit maar benauwdheid. Na drie uur wachten heb ik de Gorane een tl-lamp op batterijen betaald, zijn ogen glommen. We konden weg en bereikten het asfalt toen het net donker werd. De volgende ochtend in N'djamena kwam Amina me op de brommer ophalen uit mijn Gasthuis. Ze was de nieuwe vrouw van een oude vriend en had voorgesteld dat ik een dag bij haar kwam kennismaken en uitrusten. Was het om Amina dat Lucs vorige vrouw was weggelopen, vroeg ik me af. Ze was jonger, lichter van kleur, dikker en zelfverzekerder. Ze zoende me en veegde met een papieren zakdoekje de transpiratie van haar hals. Achter op de brommer klemden mijn knieën om haar felgroen beklede dijen. Zo reden we over de oude brug de stad uit. Eigenlijk was het lopen met de brommer tussen onze benen. We gebruikten onze voeten om tussen de karren en voetgangers overeind te blijven. Een jonge fietser achter ons wist niet hoe hij moest remmen en zijn spatbord schampte hard tegen mijn kuit aan. Aan het einde van de brug stopte Amina bij een vrouw die maniok en pinda's verkocht. Toen doken we de weg af, omlaag de vlakte van de rivier in. Hier was een nieuwe wijk gegroeid waar alleen maar christelijke zuiderlingen woonden. Tussen de huizen liepen varkens en was het opvallend schoon. Nergens beton of asfalt, dus ook geen gaten of ijzeren sprieten waar plastic zakken in en aan bleven steken. Voor riolering en het verbranden van vuil zorgde elk huis, goten voor regenwater onderhield de buurtvereniging. Veilig was het er ook. ‘Als er dieven uit de stad de brug oversteken, ruimen we die ook zelf op,’ griezelde Amina. ‘Eén droge klap met een stok

[p. 20]

in de nek, en als er op het lichaam geen papieren gevonden worden, dan gaan we niet twee dagen zoeken naar identiteit of familie.’ Ze wees naar de rand van de rivier. ‘Daar graven ze een gat, en binnen een dag wordt zo'n jongen begraven.’ Anoniem, vooral dat deed haar plezierig huiveren.

Lucs huis was een stuk groter dan de vorige keer dat ik er was. Er waren kamers bijgebouwd voor de neven en nichtjes. In een hoek van het erf stonden vier schapen, Luc zat onder een afdak in een andere hoek te praten met een paar mannen. Nadat ik ze gegroet had, kwam Fembe naar me toe, een nichtje dat ik kende sinds ze een klein kind was. Ze was nog altijd stil, maar leek niet meer zo verlegen. Vroeger hoorde ik haar stem alleen als ze samen met Lucs eerste vrouw kerkliederen zong, nu handhaafde ze zich blijkbaar als huishoudster van de grote familie en de aanzienlijke woning.

Amina nam me mee naar binnen en liet zien hoe ze het daar had opgeknapt. Daar sliepen haar zoontjes, deze kast was voor haar kleren en die voor de zijne en kijk dan, zie je, het echtelijk bed. Intussen had Fembe in de salon een groot rond blad op de vloer gezet, met pannen en lepels. Een buurvrouw kwam langs om Amina mee te nemen voor een dringende sociale plicht in de buurt, maar liet zich met drie woorden overhalen om te blijven. Ze schikte zich samen met Amina, Fembe en mij om de maaltijd. Amina's manier van eten stond me niet aan. Het was alsof ze extra kracht zette met haar hand, steeds als ze een stukje boule in de saus doopte. Toen Fembe de schaal met pannen weer naar buiten bracht, naar de keuken, was ik het liefst achter haar aan gegaan. Maar ik strekte me net als Amina en de buurvrouw uit op het tapijt: drie heuvels van heupen op hun bevalligst tegenover elkaar, drie paar borsten die zijdelings afgleden in de warmte. Klaar voor een lange zaterdagmiddag vrouwenpraat. De buurvrouw had daarbij een pratend treintje van de kinderen onder handbereik. Bij de minste aanraking deed een debiel stemmetje: Frère Jacques, frère Jacques... Le voyage va commencer! Miauw! Ze kon er geen genoeg van krijgen en op dat ritme ontspon zich algauw een gesprek over mannen.

Amina vertelde dat haar halfzusje een paar jaar eerder een verhouding had gehad met een oudere man die haar wanhopig maakte. Hij had nog een andere vriendin en hield zuslief aan het lijntje. Amina kwam overeind en gebaarde dat ik haar de thermosfles met thee moest aangeven, maar ze schonk ons niet in. Eerst haar verhaal. ‘Op een avond zei ik: als je echt wilt dat hij begrijpt hoe ongelukkig hij je maakt, waarom pleeg je dan geen zelfmoord? We woonden toen bij mijn opa en die was apotheker. Er waren potten vol kinine in huis. Ik was zeventien, ik wist wel wat een grote hoeveelheid kinine zou doen.

[p. 21]

Als je serieus bent, zei ik, dan laat je zien wat hij je aandoet. Ik bracht haar een vuist vol pillen en water. Hier, slikken.’ Ze stootte een arm naar voren, als een Aziatische vechtster. ‘Dus zij deed “gloek”. Even later lag ze in coma met schuim op haar lippen. Maar mijn opa was thuis, die zag meteen wat er aan de hand was. In het ziekenhuis is haar hele maag leeggepompt.’ Amina liet zich vallen en rolde op haar rug van het lachen. Ik zag de buurvrouw aarzelen en toen lachte ze zachtjes mee.

‘Nou ja,’ zei Amina, ‘als ze was doodgegaan, had ik natuurlijk gezorgd dat die man de schuld kreeg. Dat was geen probleem geweest. Waarom zou ik mijn zus hebben willen vermoorden?’

Haar rok was opgeschoven tot ver boven haar opgetrokken knieën. De huid om het gestapelde vlees van haar benen was vlekkerig en bijna blank. Ik bleef roerloos liggen. Niet dichterbij.