De Gids. Jaargang 169

[p. 68]

Lex ter Braak
Söz değil görüntü

Hollandalı sanatçı Juul Hondius (1979) 2006 başlarında altı aylığına İstanbul'a gitti. Eskiden olsa bu gezi egzotik bulunabilir veya alışılmadık bir tercih olarak bile görülebilirdi. Eskiden sanatçılar daha çok batının tarih ve kültürünün çekim alanları denebilecek New York, Berlin, Paris ya da Londra'ya giderlerdi. Bu kentlerin çekiciliği bugün için devam ediyor olsa da, doğunun cazibeli, güçlü ve karşı konulmaz şehirleri de artık adlarından söz ettiriyor. Kahire, Tahran, Seul, Beijing, Shangay, Şam ve İstanbul. Geçiş dönemi yaşayan, hareketli ve farklı kültürleri içinde barındıran bu şehirler, birçok açıdan birbirinden farklı olsa da, ortak noktaları da var; çılgınca büyümeye devam etmeleri, yaşanan sosyal dönüşümler ve günlük kimlik mücadeleleri. Bu şehirlerde geleceğin rüzgarları esiyor, yeni şehirleşme anlayışı biçimleniyor, ideoloji ve dini temsil eden mimarinin, düzensiz ve gayri resmi planlamalara yenik düştüğünü görüyoruz. Şehirleşme biçimlerini anlamak zor, kapsamları hayal bile edilemiyor. On altı milyon nüfusuyla İstanbul, Utrecht ili büyüklüğünde, Beijing on dört milyon nüfusuyla Belçika'nın tamamı kadar.

Bu şehirlerde geleceğin bulmacası ortaya çıkıyor. Bulmaca heveslileri oraya gidiyor ve bulduğu işaretleri çözmeye çalışıyor, aynen on dokuzuncu yüzyılda tarih-bulmacasını çözmek için Mısır ve Roma'ya yapılan seferlerde olduğu gibi.

René Boomkens'in ‘Yeni karmaşalar’ (De nieuwe wanorde) adlı kitabında dediği gibi, ‘henüz bu şehirleri anlatacak sözümüz yok ama görüntülerimiz var.’ Buna bir örnek olarak bugünlerde, Rotterdam NAi müzesinde sergilenen çarpıcı sehir görüntülerini verebiliriz. Bu sanatçıların çalışmaları kısmen belgesel niteliğinde, kendilerinden önce on dokuzuncu yüzyılda gerçekleşen seferlerde olduğu gibi. Yeni keşfedilmiş olan fotoğraf makinesi sayesinde sanatçıların görüntüyü sabitlemesi kolaylaşmış seyir halindeki sanatçının gördüklerini, döndüğünde sanat eserine dönüştüreceği görüntüleri, çekmesi-

[p. 69]

ne yol açmış. Amerikalı ressamlardan Cole ve Homer de büyük manzaraların tablosunu yaparken kendilerinin ya da başkalarının çektiği fotoğraflardan yararlanmışlardır. Avrupalı empresyonistler de o dönemde büyük şehirlerin uçucu dinamizminin fotoğraflarını çekmiş, bizde ise Breitner gibi birisi Amsterdam'ın kanalları arasında dolaşarak yeni şehrin inşaatlarını fotoğraflamıştur.

Jonathan Crary perspektif ve bakış açısının modernizasyonunu anlattığı makalesi Techniques of the Observer: On vision and Modernity in the Nineteenth Century'de, on dokuzuncu yüzyılda, fotoğraf makinesi, stereoskop gibi yeni teknikleri ve bu teknikleri kaydedilmiş görüntülerin dergilerde yayınlanmasıyla belgesel niteliği kazanması ve bunun sonucunda sanatın nasıl farklı bir içeriğe kavuştuğunu anlatır. Sanatçılar dünyayı keşfetmek ve gördüklerini tüm çıplaklığıyla belgelemek üzere yollara düşerler.

Bir de bazen; Hudson Rivier Okulu'nun resim öğrencilerinin yaptığı gibi, Amerika'nın el değmemiş uçsuz bucaksız doğası, kayalıkları, şelaleleri, sanatçıların içindeki cevheri ortaya çıkartabilir. İnsanlık, akıp giden gökyüzü ile metafizik bir gösteriş kazanan bu muhteşem doğanın huzurunda kendi değersizliğinin farkına varır. Çevresini ve gördüklerini resmetmek insanın, tanrısal ve doğal olanın anlasılmazlığını ortaya koyma çabasından ibarettir.

Thomas Cole ‘1836 yılında American Scenery'de yayınlanan makalesinde şöyle der: ‘To learn the laws by which the Eternal doth sublime and sancitify his Works, that we may see the hidden glory veiled from vulgar eyes’. Günümüz sanatçıları muhtemelen büyük şehirlerde tanrısal faaliyetlerin arayışı içinde değiller. Daha çok bugünün tanrısal görüntüsünü yücelterek kendi çalışmalarının gücünü ortaya çıkarmayı umuyorlar.

Juul Hondius'un İstanbul'da kullanacağı atölyeyi ve kalacak yerini BKVB (Görsel sanatlar, Grafik ve Mimarlık Fonu) sağladı. BKVB, Doğu'ya ilgi duyan, sayıları giderek artan sanatçılara planlarını gerçekleştirebilmeleri için olanak sağlıyor. BKVB bunun için İstanbul'da Garanti Platform ile işbirliği yapmaktadır. Doğu ile Batı sanat dünyası arasında köprü vazifesi gören Garanti Platform'a mali desteği ülkenin en büyük bankalarından biri olan Garanti Bankası vermektedir. Garanti Platform'un müdürü Vasıf Kortun İstanbul Bienal'inin küratörlerinden, İstanbul Modern Sanatlar Müzesi'nin kurucularından ve hem Doğu'da hem de Batı'da birçok sanat kuru-

[p. 70]

luşunda adı bilinen bir kişidir. BKVB için Garanti Platform ile yaptığı işbirliği, dünya sanat çevresi ile kesişme noktası sağlamasının yanı sıra ve aynı zamanda farklı bir kültüre geçişi olanaklı kıldığı için anlamlıdır. Bu kültürün tanımını kolayca Doğulu, Batılı, Müslüman, Hıristiyan, dindar, laik gibi keskin ayrımlarla yapmak mümkün değildir. Bu ülkenin tarihi, Çin Türkistan'ından Atatürk'e, Selçuklardan Osmanlılara kadar, birkaç kelimeyle karakterize edilemeyecek kadar karmaşıktır.

Bu ülkede kalınan süre ancak turistik gezi süresini aştığında başka bir kültürün çeşitliliğine farklı bir yaklaşımın başlangıcı ve bu ülkenin dünya ile olan bağlantısını anlamaya doğru atılmış bir adım olabilecektir. Politik sloganlar ve popülist propagandalar kırılır ve yakalanamayan ötekinin varlığı gün ışığına çıkmaya başlar. Sözü edilen yaklaşım kültür tarihinin kendisine değil daha çok tarihin dönüşümü ve bugüne olan etkisi üzerinedir. Kapuscinnsky'ye göre bu yaklaşım insanı, alçakgönüllü yapar ve hem kendinin hem de ait olduğu kültürün göreceliğinin farkına varmasını sağlar. Bu da yüceliğin günümüzdeki varyasyonu olarak görülebilir.

Juul Hondius'un çalışmaları belgesel fotoğraflardan oluşuyor, belki de belgesele benziyor demek daha doğru, alt ya da üst yazısı olmayan haber fotoğrafları. Gazetelerden kesilmiş gibi duruyorlar ve fotoğrafa bakana söz kullanmadan haberleri veriyorlar. İnsan, Hondius'un fotoğraflarına bakarken, basın fotoğraflarının onlara bakanları koşullandırmaya hazırlanan birer ikon olduğunu anlıyor. Haber fotoğrafları, bildik hikayeleri anlatıyor ve tekrarlıyor. Otobüsteki çaresiz zenci çocukı Sıra olmuş yabancıları Otomatik olarak sığınmacılar akla geliyor. Görüntüyü, gerçek belirlemiyor, aslında tam tersi. Bizim gerçeğimiz (haber)görüntüleri. Bu bağlantıyı kurmayı ve her gün aktarılan ikonvari haber fotoğraflarının kendi tarihi olduğunu unutuyoruz. Bu tekrarlanan fotoğraflar silsilesi, bilinmeyen ve bunun için de korkutan dış dünyayı güvenilir bir şekil ve oranda evcilleştiriyor. Öyle güvenilir ki hiç tereddüt etmeden bunun gerçeği temsil ettiğini düşünüyoruz. Hondius haber fotoğraflarını tekrarlayarak, görüntüleri sunarak onların yapısını, okunuşunu ve gerçeklik değerini sarsıyor. O görüntüler, yabancı dünyaların birer renkli ifadesi olarak, ne iseler o olmaya devam ediyorlar.

İstanbul'un dış mahallelerinden başlayarak, tepeleri aşıp şehrin eski merkezinde yaptığı keşif gezileri Hondius'a fotoğraf anlamında zengin bir hazine sunmuştur. Sunum terimlerinden devam edecek

[p. 71]

olursak parlak olsun ya da olmasın bu görüntüler her koşulda şehrin çeşitli katmanlarından ortaya çıkmıştır. Bu görüntüler, dünya çapındaki ekonomik ve kültürel süreçlerin sonucunda, şehrin ulaştığı gerçekliği ortaya koymaktadır. Onlar hem yerel hem global, bilinen bir hikayenin sözleri gibi:

‘Boyacıköy Durağı, bir hüzün mekânıdır. Dört mevsim sonbaharı yaşar. İnerken solda bir telefon kulübesi durur. Boyası dökülmüştür, köhne bir görünüşü vardır. Telefon kulübelerinin tarihini bilmemiş olsanız, onun için rahatlıkla ‘asırlık’ diyebilirsiniz. Eski Rum meyhanelerine, kumsallarda çatılmış küçük balık lokantalarına benzer. (Gel ey denizin nazlı kızı ve laterna) Bırakılmış çiftlikler, terk edilmiş ahşaplar gibidir. Bırakılmış hayatlar gibi. Sanki oradan hiçbir yerle konuşamazsınız, orası yalnızca bir konuşma umududur; umutsuzluk telefonlarının edildiği, kederli haberlerin iletildiği: ölüm, intihar, ayrılık, karasevda ve benzeri...’¹

1 Murathan Mungan
Boyacıköy'de Kanlı Bir Aşk Hikayesi
Kırk Oda, Metis Yayınları