De Gids. Jaargang 169

[p. 553]

Ger Groot
De zalmkleur van beschaving

Enige zelfoverwinning kost het wel om uitgerekend in de lente de lof te zingen van de belastingdienst. De maand van het opbiechten van de waarheid is nog maar net voorbij. Op 1 april moest iedere loon-, steun- of inkomsttrekker met de billen bloot zijn gegaan voor de dienst die het niet leuker maken kan. En de maand van het waarheidsoordeel wordt angstig tegemoet gezien. Ergens tegen eind augustus zal blijken of de afdracht toch niet hoger uitgevallen is dan optimistisch was berekend.

Zo werpt het aanslagbiljet zijn schaduw over de zonnigheid die met het voorjaar aan kracht zou moeten winnen. Het stelt hoofdbrekens, geploeter op de calculator en hier en daar gewetensvragen in het vooruitzicht. Onder de bureaulamp met haar muffig licht vindt ieder jaar het kleine drama plaats van hypotheekberekening, de schoenendoos vol aftrekbonnetjes en het tergende bewustzijn dat daarmee de eindaanslag alleen maar binnen de perken kan worden gehouden en nooit afgewend. De zalmkleurige discretie van het aanslagformulier - rozig van binnen en grijsblauw van buiten - verheelt het drama niet dat op termijn zich af zal spelen in eenzelfde blauwe sfeer: die van het giroafschrift.

De gelukkige zij hier niet te na gesproken, die op diezelfde termijn een bijboeking verwacht. Belastingteruggaaf komt wellicht altijd als een geschenk, maar wie zijn vreugde liefheeft bedenkt maar liever niet dat dit uiteindelijk uit eigen doos afkomstig is. De balsem zalft de wonde wel, maar heelt haar niet. De ervaring van de heffing als een vorm van roof, die door de Amerikaanse neoliberaal Robert Nozick in zijn boek Anarchy, State and Utopia ooit op filosofische haren en snaren werd gezet, is te krachtig om te worden weggewist

[p. 554]

door het bewustzijn dat afdracht de pijnlijkste en daarom meest te loven daad is van het democratische geweten. In die paradox verbergt zich de zo vaak miskende grootsheid van het belastingstelsel als een centrale stut, plaag en juist daarom tour de force van de beschaving.

Vanzelfsprekend is het immers niet dat precies daar waar de burger in zijn vermogen het meeste lijdt, zijn burgerdeugd het scherpst tot uiting komt. Het zijn eerder de verkiezingen die gelden als het feest van de democratie, en de rekening die daarvoor op termijn betaald moet worden als een noodzakelijk maar daarmee nog niet aangenamer ongemak. Minstens één opvatting in de ethiek houdt echter vol dat werkelijke deugdzaamheid pas wordt bereikt wanneer de betreffende persoon zichzelf moet overwinnen om haar te bedrijven. Niet de neiging maar de plicht beslist over het morele gehalte van de daad, schreef Immanuel Kant.

Dat was een nogal Pruisische opvatting van wat een goede daad is, maar heel ver ligt ze niet af van de Nederlandse inslag en zijn calvinisme. Een goede graadmeter voor financiële deugd lijkt ze in ieder geval wel degelijk: lofwaardig is een daad als hij iets kost. En kosten doet de belasting ons allen jaarlijks veel meer dan wij gewoonlijk zouden wensen.

Zo wijst dit kwaad dus op iets goeds: dat is de paradox waarover we het hebben. Het goede schuilt in de bereidheid ons ieder jaar te schikken in de biecht van inkomst en vermogen, waarvoor de penitentie van de aanslag bij voorbaat klaar ligt. Aan de randen knabbelen wij zo mogelijk wel eens iets af, maar in de grote lijnen houdt de overgrote meerderheid van de bevolking zich - al is het onder zachte dwang en nauwelijks hoorbare bedreiging - aan zijn plicht tot waarheid.

Die schikkelijkheid komt niet alleen maar voort uit plichtsgevoel. Er hoort wel degelijk een overtuiging bij, die ondanks alle tegenzin ruiterlijk toegeeft dat de heffingen ook zelf iets goeds vertegenwoordigen. Zonder dat motief zou het met de belastingmoraal er een stuk minder voor staan, want zó heel Pruisisch is het Nederlandse calvinisme ook weer niet. Men kan over de besteding soms verschil van inzicht hebben, maar aan de idee van gemeenschappelijk gedragen kosten voor het sociale leven is de Nederlandse sa-

[p. 555]

menleving bereid een substantieel deel van zijn vermogen op te offeren.

Het tegenstemmetje van de onrechtvaardigheid, dat net als Nozick zegt dat niemand iemand anders iets mag afnemen, al was het ook de staat, verhoogt nog eens de morele waarde van die houding. De ware deugd laat zich pas voelen als zij pijn doet - en toch wordt volbracht, omdat daarbij iets hogers op het spel staat dan die pijn. Dat hogere is de erkenning dat ‘de mens en burger’ - in de formule van de eerste verklaring van diens Rechten - niet eerst een individu en pas veel later, noodgedwongen zelfs, een maatschappelijke werkelijkheid is.

Belastingheffing zegt het omgekeerde. Ze drukt de gezamenlijkheid uit waarin iedere staatsburger a priori opgenomen is wil hij ‘burger’ zijn, en die waarin ieder mens deelt wil hij gelden als lid van de soort. Ze behelst het besef dat het grootste dat een gemeenschap kan voortbrengen, haar beschaving, slechts als een collectief bezit en voorwerp van zorg bestaan kan. De heffing die het individu in welbegrepen eigenbelang slechts als roof kan ondergaan, transformeert zich tot een investering in zijn collectieve menselijkheid: een pleonasme dat reeds aangeeft hoe kunstmatig de idee is dat de mensheid zou zijn opgebouwd uit eenlingen.

De verleiding van die laatste overtuiging ligt bestendig op de loer, en sommige ideologieën maken er hun dogma van. Dan wordt de strijd tegen belastingdruk bijna een mensenrechtenstrijd en moet de staat gedwongen worden tot het functionele minimum waaruit het gemeenschappelijke leven gaandeweg verkwijnt. Dan geldt het ‘ieder het zijne’ niet als een maat van rechtvaardigheid, maar van toeval, gewiekstheid en maatschappelijk geluk - besmuikt geholpen door het feit dat nu eenmaal niet iedereen voor een kwartje wordt geboren.

De democratische belastingheffing brengt het kwartje en het dubbeltje bijeen - of in ieder geval iets verder in elkaars nabijheid. Daarin onderscheidt zij zich van de feodale heffing die het geld (of goederen) van de minderen naar de machtigeren liet stromen - en van de vrijheid-blijheid van het individu die, achter het voorwendsel van gelijke kansen, voornamelijk beantwoordt aan de wet van de zwaartekracht: véél geld trekt méér geld aan.

[p. 556]

De herverdeling van het belastingstelsel bevoorrecht niet allereerst het individu, maar het gemeen van diensten en voorzieningen die zoveel mogelijk aan iedereen een minimum van rust, zekerheid en beschaving beloven. Op deze zelfoverwinning zou een cultuur trotser moeten zijn dan ze, in haar begrijpelijke ergernis over de maandelijkse afschrijvingen op haar loonstrook of bankrekening, gewoonlijk is. Een minister van Financiën die het geluk heeft zijn eigen naam te zien verwijzen naar de kleuren waarin dit beschavingsbesef zijn aangiftebiljetten drukte, zou deze gloeiend van standvastigheid moeten verdedigen. Hij zou de vaandeldrager moeten zijn van de paradoxale grootsheid waarin de natie niet alleen deelt maar als gemeenschap pas daadwerkelijk bestaat - want ook voor haar geldt dat voor niets alleen de zon opgaat.

De strijd tegen deze gemeenschappelijkheid, die in haar financiële gestalte pas een solide basis krijgt, sluit naadloos aan bij het verval van sociaal besef waarin de samenleving langzaam maar gestaag desintegreert. Het is de grote kans van de gehaaiden en de rücksichtslosen, die zich in hun welbegrepen eigenbelang gesterkt zien door de onverwachte meevaller van deze ideële steun. En omdat zelfzuchtigheid nu eenmaal niemand vreemd is, klinkt de lokroep van deze belofte van ‘iedereen rijk’ al snel aantrekkelijk en overtuigend. De rekening betalen altijd de anderen en lateren - die bij nader inzien wellicht het merendeel van onszelfblijken te zijn. Het verval van het gemeen kent weinig winnaars en heel veel verliezers.

De eerste verliezer is ongetwijfeld de beschaving zelf. Getroffen wordt de discipline die zij heeft weten op te brengen om tegen pijnlijke, direct gevoelde kosten een gemeenschapsruimte op te bouwen waarvan de zegeningen zich nu eenmaal indirect, diffuus en met vertraging laten voelen. Uitstel en geduld markeren al bij Freud de overgang van de primaire behoeftebevrediging naar het getemperde, denkende wezen van de volgroeide mens. Net zo'n volwassenheid kenmerkt het collectief dat ontdekt heeft wat civilisatie is. Het slikt zijn eerste driften in, beteugelt hebzucht en consumptie, en maakt van het gemeenschappelijke leven dat pas dan in zicht komt een Gesamtkunstwerk.

Wellicht het nederigste en ongetwijfeld meest verachte resultaat daarvan is het belastingformulier. Eindeloos is en wordt het bijge-

[p. 557]

schaafd ter wille van een geduldige rechtvaardigheid, wier criteria misschien niet ieder deelt maar die in elk geval oprecht is. Oog in oog met de gevreesde envelop schikt iedere burger zich van jaar op jaar met moeilijke maar daarom des te grotere lofwaardigheid in het geheel waarvan hij dan pas ziet wat het hem kost. In die maand van de waarheid onderstreept hij met zijn minofmeer waarheidsgetrouwe aangifte hoe werkelijk zijn samenleving is en tegen welke prijs hij haar wenst hoog te houden.

Daarom verdient dit formulier een ereplaats in het museum van de huidige beschaving. Zij drijft erop en peilt erin de inslag van de burger, onverhoeds en daarom des te meer naar waarheid. Zij toetst, in de bepalingen ervan, ook het morele gehalte van zichzelf, en de mate waarin zij nog steeds weerstand biedt aan de verlokking van het iedereen-voor-zich. Daarmee houdt zij haar zelfvernietiging op afstand en strijdt zij onder de kleuren van de zalm tegen haar implosie: rozig van binnen en grijsblauw van buiten.