De Gids. Jaargang 168

[p. 758]

Ben van der Velden
Crisis in Europa

De zomerse hitte maakte dorstig en omdat de meeste aanwezigen de voorkeur gaven aan koele champagne boven water, kwamen de tongen flink los. Het uitzicht over de Seine was indrukwekkend, maar als gespreksonderwerp snel uitgeput. Iemand noemde de ligging van het appartement ‘uniek’ en een ander merkte op dat 's winters, als de bomen kaal zijn, nog meer van de kades en de huizen aan de overkant van de rivier te zien moest zijn. Toen besloot een Duits echtpaar om over Europa te beginnen.

‘Er moet iets gebeuren!’ zei de vrouw op stellige toon.

‘Er moet een oplossing gevonden worden voor de crisis van Europa,’ meende haar man.

‘Waarom hebben Fransen en Nederlanders eigenlijk tegen de Europese grondwet gestemd? Begrijpen ze niet dat de vrede en voorspoed sinds de Tweede Wereldoorlog te danken is aan de Europese samenwerking?’ vroeg de vrouw.

Voordat iemand op die vraag kon reageren wendde de man zich tot mij en zei: ‘Weet u geen oplossing?’

Ik verslikte mij bijna in een slok champagne. ‘Weet u wel zeker dat er een crisis is?’ vroeg ik.

Een ogenblik keek het echtpaar mij verbaasd aan. Daarna bestookten de man en de vrouw mij met argumenten voor hun stelling dat er sprake is van een Europese crisis. Ze wonden zich zo op, dat ze elkaar dikwijls niet lieten uitspreken. Of ik niet begrepen had dat niemand weet wat er verder moet gebeuren met de Europese grondwet. Europa kan toch niet zonder die grondwet. Goed, u hebt gelijk, het is eigenlijk geen grondwet, het is een gewoon verdrag, maar hoe moet Europa zonder dat verdrag verder? En daarna de ruzie tussen de Europese regeringsleiders over het geld van de Europese Unie! Het is toch verschrikkelijk dat in zulke ernstige omstandigheden Blair en Chirac niets anders weten te doen dan over boeren te bakkeleien!

Het echtpaar kwam met hart en ziel voor de Europese zaak op. In het vuur van hun betoog onderbraken man en vrouw elkaar herhaal-

[p. 759]

delijk. Ik vroeg hoe het kwam dat zij zoveel over de Europese integratie wisten. Toen bleek Europa niet alleen maar hun hartstocht te zijn. Beiden waren ook professionele Europeanen. Ze adviseerden ondernemingen over de mogelijkheden en de problemen van Europese wetgeving.

Ik waagde het niet om te veronderstellen dat er een verband was tussen het werk van het echtpaar en hun bezorgdheid over Europa. In Brussel zijn Europese ambtenaren die nooit een kwaad woord over de Europese Unie willen horen. Iedere veronderstelling dat niet alles in Europa in orde is, leidt bij hen dadelijk tot emotionele reacties. Ze gedragen zich alsof zij pogingen om hun banen overbodig te maken willen verijdelen. Een discussie over Europa kan ten slotte leiden tot de vraag waar die ambtenaren eigenlijk voor nodig zijn.

Europese ambtenaren die wel kritisch over hun werk kunnen praten, doen dat alleen als zij ervan verzekerd zijn dat ze niet afgeluisterd worden. In een Brussels restaurant ver weg van de kantoorgebouwen van de Europese Commissie vertellen zij vertrouwelijk graag over de stommiteiten van eurocommissarissen. Wat ze onder geen beding willen, is het in gevaar brengen van hun eigen positie. Dat heeft niet alleen te maken met geld verdienen en carrière maken. Ze willen net als het internationale leger van advocaten, lobbyisten en diplomaten in Brussel zo min mogelijk de kans lopen terug te moeten naar hun land van herkomst. Ze zijn gehecht geraakt aan een leven met veel nationaliteiten, veel talen, veel verschillende gebruiken. Ze willen de feestjes niet meer missen waar, afhankelijk van de nationaliteit van degene die heeft uitgenodigd, specialiteiten uit Spanje, Zweden, Frankrijk, Duitsland, Italië, Griekenland, Polen of een van de andere Europese landen worden geserveerd.

Dikwijls weten die Brusselse Europeanen niet eens naar welk land zij terug zouden moeten. Ze hebben partners die uit andere Europese landen afkomstig zijn. Ze hebben kinderen die niet alleen zelf ouders van verschillende nationaliteiten hebben, maar die ook met allerlei verschillende Europese nationaliteiten op school zitten. Die Europese ambtenaren willen het liefst Europeanen zijn. Ze willen geloven dat de Europese landen onvermijdelijk tot een eenheid samensmelten. Ieder teken van het tegendeel doen zij af als van beperkt belang, omdat vaststaat hoe de Europese geschiedenis zal verlopen. Ze voelen zich een elite. Zij zijn de Europeanen van het federale Europa van de toekomst.

Het gezelschap bij het open raam van het Parijse appartement was intussen uitbreid met een Fransman. Hij was ooit diplomaat in Duitsland geweest. Op kosten van de Europese Unie adviseerde hij nu

[p. 760]

regeringen in Midden- en Oost-Europa die de werking van hun overheidsapparaat wilden verbeteren. Ook deze Fransman piekerde over de vraag hoe de Europese crisis opgelost zou kunnen worden.

‘Maar kijkt u eens naar beneden, naar de mensen op straat,’ zei ik. ‘Denkt u dat die zomerse wandelaars vinden dat Europa in crisis is?’

‘Nee,’ klonk het eenstemmig.

‘Maar dat is nu juist het probleem. Die mensen begrijpen de ernst van de situatie niet,’ zei de Duitse vrouw.

‘Je kunt beter zeggen dat de Europese regeringsleiders de ernst van de situatie niet begrijpen,’ provoceerde ik.

‘Bent u tegen Europa?’ vroeg de Duitser verrast.

‘Was u tegen de Europese grondwet?’ informeerde de Fransman.

‘U begrijpt mij niet,’ antwoordde ik. ‘Ik vind het niet verwonderlijk dat die mensen op straat niet met een crisisstemming wandelen. De Europese politici gedragen zich ook alsof er niet veel bijzonders aan de hand is. De afwijzing van de Europese grondwet bij referendums in Frankrijk en Nederland lijken zij meer te zien als het gevolg van gebrekkige public relations, dan dat zij denken dat er werkelijk iets niet in orde is.’

Het Duitse echtpaar keek met duidelijke weerzin naar mij. Maar toen de Fransman na een frisse slok champagne ook zei te begrijpen dat er voor de wandelaars op straat van een Europese crisis geen sprake is, liepen de Duitsers toch niet van het gesprek weg.

Het heeft mij verbaasd dat na de schokgolf die door het Franse en Nederlandse ‘nee’ tegen de Europese grondwet werd veroorzaakt, de wereld verder draaide alsof er niets aan de hand was. In Nederland was het debat over Europa net zo snel weer verdwenen als het kort voor het referendum was opgekomen. Jan Peter Balkenende zei dat er van een crisis geen sprake was. In een artikel dat hij overal in Europa op opiniepagina's van kranten liet publiceren, schreef hij dat de afwijzing van het Europese grondwettelijk verdrag ‘een koude douche’ was geweest. ‘Maar koude douches kunnen wel degelijk verfrissend werken en een nieuwe start inluiden,’ vond hij. Atzo Nicolaï, de staatssecretaris voor Europese Zaken, deed zijn best om een Brede Maatschappelijke Discussie over Europa aan te prijzen. Maar het leek er niet op dat dit debat meer zou gaan opleveren dan voor een kwart gevulde zaaltjes.

Jacques Chirac, die zich persoonlijk voor de aanvaarding van de Europese grondwet had ingezet, typeerde het ‘non’ van zijn kiezers niet als een persoonlijke politieke nederlaag, maar noemde het net als Balkenende een stimulans. In geen enkel Europees land werd over een Europese crisis gepraat. In Groot-Brittannië waren terrorisme en

[p. 761]

de oorlog in Irak het dagelijkse gespreksonderwerp. Tony Blair kondigde als roulerend voorzitter van de Europese Unie in oktober een topbijeenkomst van de Europese regeringsleiders aan. Daar zou besproken moeten worden hoe het verder moet met Europa. Maar tot grote debatten heeft dat nergens geleid.

In Nederland is de vraag hoe lang het kabinet-Balkenende het nog zou volhouden meer besproken dan de toekomst van Europa. In Frankrijk staan de kranten vol over de voortdurende pogingen van Nicolas Sarkozy, de minister van Binnenlandse Zaken, om Chirac dwars te zitten en hem in 2007 als president op te volgen, en niet over Europa. In Italië is Europa ook al niet het gesprek van de dag. De politieke vraag is daar of het Romano Prodi in 2006 kan lukken om als leider van een coalitie van centrum-links premier te worden door de huidige minister-president en mediamagnaat Silvio Berlusconi een nederlaag te bezorgen.

Volgens een Europees opinieonderzoek is 53 procent van de Europese bevolking ervan overtuigd dat hun stem in de Europese Unie niet meetelt. Ik kan mij daarbij wel iets voorstellen. Het nee van Frankrijk en Nederland wordt mogelijk gevolgd door afwijzing van het Europese grondwettelijk verdrag in andere landen. Maar alles wijst erop dat de Europese regeringen als gebruikelijk bij elkaar gaan zitten om diplomatieke oplossingen te zoeken voor het gerezen probleem. Er is geen enkel teken dat ze een fundamentele discussie willen aangaan over de betrokkenheid van de Europese burgers bij de Europese politiek, over de kwaliteit van de Europese democratie.

De Europese Conventie, die een ontwerp maakte voor het grondwettelijk verdrag, dat de Europese regeringsleiders uiteindelijk de definitieve vorm gaven, heeft geprobeerd om burgers bij de discussie te betrekken. Via internet konden burgers over allerlei zaken hun mening over allerlei kwesties geven. Ze konden deelnemen aan debatten. Maar daarmee hadden ze niet veel invloed. Degenen die in de Conventie een doorslaggevende invloed hadden, waren de vertegenwoordigers van de Europese regeringen. Zij waarschuwden de leden van de Conventie voortdurend dat als er iets besloten zou worden dat de regeringsleiders niet beviel, dit uiteindelijk onherroepelijk in de prullenbak zou verdwijnen.

Als er in een land een politieke crisis is, zijn de burgers daar vanzelf bij betrokken. Aan kiezers wordt gevraagd om bij vervroegde verkiezingen hun stem uit te brengen. Politieke partijen presenteren hun verschillende denkbeelden over de manier waarop de problemen opgelost kunnen worden en de kiezers steunen de partij die ze het meest aanstaat. Bij een politieke crisis in Europa steken diplomaten en rege-

[p. 762]

ringsleiders hun koppen bij elkaar om te overleggen wat er verder moet gebeuren. Het Europees Parlement wordt niet ontbonden. Dat zou ook weinig zin hebben. De europarlementariërs zijn vertegenwoordigers van nationale politieke partijen. Ze worden nationaal gekozen na discussies over nationale politiek. Ze zijn geen Europese politici. Het Europees Parlement kent niet de tegenstelling van oppositie en regeringspartijen, omdat Europa geen regering heeft.

Margot Wallström, de vice-voorzitster van de Europese Commissie, heeft een actieplan gepresenteerd om de Europese burgers meer bij Brussel te betrekken. Ze vindt dat de Europese Commissie meer naar de Europese burgers moet luisteren. Er moet een betere uitleg komen van de voordelen die de Europese Unie oplevert. De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, Ben Bot, vond, toen hij nog diplomaat in Brussel was, ook dat het stimuleren van de belangstelling van burgers voor de Europese Unie een kwestie was van goede public relations. Ik was het daar niet mee eens. Europa is niet meer als vroeger een kwestie die hoofdzakelijk om landbouw draait. Europa is zich steeds meer met de binnenlandse politiek van de landen gaan bemoeien. Het milieu, de justitie, de nationale begroting, het zijn allemaal zaken waar Europa zich mee bemoeit.

Het Franse en Nederlandse ‘nee’ zijn signalen dat de burgers meer willen dan alleen luisteren naar de boodschap dat Europese regeringen, diplomaten en andere ambtenaren in Brussel het beste voor hebben. Democratie met one man one vote is de enige uitweg uit deze Europese crisis.

Onlangs sprak ik in Italië met enkele politiek commentatoren over het merkwaardige verschil tussen de belangstelling van burgers voor nationale politiek en voor Europa. ‘Europa bestaat politiek niet. Het is een zaak van diplomaten en technocraten,’ zei de conservatieve commentator Marcello Veneziani. ‘Er bestaat geen politiek gevecht tussen partijen over Europa, er is geen links-rechtstegenstelling. Ik zie niet in hoe die situatie kan veranderen.’ Zijn linkse tegenhanger, hoofdredacteur Antonio Polito van het opiniedagblad Il Riformista, dacht er net zo over. Volgens hem zouden de Italianen, als ze na de Fransen en de Nederlanders een referendum hadden gehad, ook in meerderheid tegen de Europese grondwet hebben gestemd. Dat zou niet zijn geweest wegens onvrede over een Europese politieke lijn, maar wegens scepsis over het Europese project waarover zij weinig te vertellen hebben.

Maar zijn de Europese burgers werkelijk afhankelijk van nationale politieke leiders die onderling bekvechten en niet in staat zijn om van de Europese Unie een politieke macht te maken die op wereldniveau

[p. 763]

zelfs door Washington gerespecteerd wordt? Ik denk het niet. Waarom steken jonge mensen uit heel Europa niet de koppen bij elkaar? Zij kunnen het eens worden over het uiteindelijke doel van de Europese integratie. De regeringsleiders, die zelfs zoveel mogelijk macht willen houden, blijven altijd schimmig over de vraag of Europa ooit een politieke eenheid moet worden. De Europese Beweging, die lang een drijvende kracht was achter de Europese integratie, lijkt sinds het Franse en het Nederlandse ‘nee’ knock-out geslagen. Daarvan moet Europa het niet meer hebben.

Een nieuwe beweging zou het ook eens kunnen worden over een Europees politiek programma en een Europese politieke partij oprichten. Ingewikkelde onderhandelingen over een nieuw Europees verdrag zijn daarvoor niet nodig. Die partij kan aan de Europese verkiezingen meedoen. Een groep europarlementariërs van die partij kan Europa werkelijk politiek maken. Dat volgens de huidige regels parlementariërs van nationale politieke partijen in het Europees Parlement worden gekozen, behoeft geen enkel probleem te zijn. De Europese partij kan zich in alle landen als nationale partij laten inschrijven.

‘Zo kan er een Europees politiek debat ontstaan waarbij alle burgers betrokken zijn,’ zei ik tegen de Parijse champagnedrinkers. Ze keken mij aan zonder een woord te zeggen. ‘U had mij toch gevraagd of ik een oplossing wist?’ zei ik. ‘Ja,’ zei de Fransman, ‘maar hierover moet ik eens rustig nadenken.’ Het Duitse echtpaar vond dat voorlopig ook de beste oplossing. Rustig nadenken, dat doen de Europese regeringsleiders ook sinds het Franse en Nederlandse ‘nee’ tegen de Europese grondwet. Europa denkt en de wereld draait verder.