De Gids. Jaargang 168

[p. 700]

Erik Vlaminck
De vrouw met de baard

Prozales in de Antwerpse SchrijversAcademie. Lesonderwerp was ‘de leugen van de fictie’. Ik betoogde dat fictie een middel is om de waarheid, wat dat begrip ook moge betekenen, nog pregnanter in beeld te brengen. Ik vertelde de studenten dat aan het schrijven van mijn boeken erg veel research voorafgaat omdat ik anders geen realiteitsgetrouwe fictie kan creëren. In één adem voegde ik eraan toe dat ik de laatste weken weer eens was ondergedoken in musea en archieven met het oog op de roman die ik wil maken en die als decor het kermisleven in Vlaanderen tijdens het interbellum zal hebben.

En die ene studente die nooit wat zegt tijdens de lessen, die zich nooit mengt in welke discussie dan ook, liet nu van zich horen: ‘Dan moet je bij mijn grootvader zijn, die weet daar alles over. Hij was tientallen jaren kermisreiziger en hij is een lopende encyclopedie wat dat betreft.’

***

Ik ben hem gaan opzoeken, die grootvader, die lopende encyclopedie. Zijn gammele woonwagen had een definitieve bestemming gekregen naast een al even gammele loods. Ik overwoog om enkele foto's te maken van de rommel die zich naast en achter de woonwagen bevond. De bestuurderscabine van een jaren vijftig Studebaker-vrachtwagen stond er weg te roesten. Er was een metershoge piramide van lege tonnetjes. resi Huile pour des frites légères pour la bonne santé stond op de etiketten die hier en daar nog geheel of gedeeltelijk op een tonnetje kleefden. Tegen een stapel houten panelen stond een plaat met het opschrift: De directie is niet verantwoordelijk voor gebeurlijke accidenten alsmede voor verloren en beschadigde voorwerpen. Het was een wonderbaarlijk stilleven. Ik heb geen foto's gemaakt want ik zag een gordijntje bewegen.

[p. 701]

‘Neem een stoel of blijf rechtstaan tot ge rugpijn hebt.’ Dat was de entree. En dat ik kon kiezen tussen een blikje pils of een blikje pils. En dat hij van zijn schone kleindochter had gehoord dat ik een boek over de kermis ging schrijven en dat hij vereerd was dat hij daarin de hoofdrol mocht spelen.

Ergernis inslikken, dacht ik. Ik ging zitten en ik trok het blikje Aldi-pils open.

‘Ik heb vorige maand een malheur gehad. Ik ben met mijn armen vol leeggoed van de woonwagentrap geschoven en ik heb mijn heup gebroken. Daarom drink ik nu alleen nog uit blikjes.’

‘Verstandig besluit.’

‘Maar nu zouden ze willen, mijn schone kleindochter voorop, dat ik naar een gesticht ga. Dat ik mij daar levend ga begraven tussen uitgewoonde lijven en verlopen karkassen. Ze zullen met veel volk en gerief moeten komen om mij hier buiten te krijgen! Ik heb het licht gezien in een woonwagen en ik zal creperen in een woonwagen. Wij zijn allemaal forains; ikke zelf, mijn vader en mijn grootvader, en ook de vader en de grootvader van mijn grootvader. In mijn familie waren er al forains in de tijd van Christus.’

Ik opperde dat ik dat moeilijk kon geloven omdat er, naar ik dacht, in de tijd van Christus nog geen kermissen waren.

Hij heeft mij lang met een donkere bedenkelijke blik aangekeken en toen geantwoord: ‘Misschien waren er in die tijd geen kermissen daar aan de kanten waar Christus woonde want dat is daar naar het schijnt dag en nacht kolder en ambras tussen de joden en de Palestijnen. Die mannen kunnen elkaar niet uitstaan, dat is kat en hond van bij de geboorte. Maar hier in Antwerpen en in Gent, hier zijn altijd kermissen geweest. Altijd. Als er hier geen kermissen geweest waren, dan was ons volk ten onder gegaan.’

Hij zat in een van sleet glimmend zeteltje. Zijn looprekje stond vlakbij. Af en toe boog hij naar rechts om zijn askegel af te tikken in een overvolle Martini-asbak. Dan klingelde en tingelde het vaatwerk in de kasten, want de woonwagen was allesbehalve stabiel.

Hij wees met zijn wijsvinger in mijn richting en hij poneerde: ‘Maar als gij dan toch zodanig geleerd zijt dat gij direct mijn stellingen in vraag begint te trekken, dan zal ik u een ander probleem voorleggen. Ik ben benieuwd of ge dat gaat kunnen oplossen.’

‘Ik wil proberen.’

‘Ge zit op een motocyclette, een gele Harley Davidson. Voor u rijdt een autobus. Links naast u vliegt op ooghoogte een vliegtuig. Rechts naast u rijdt een politiewagen met loeiende sirene, en vlak achter u lopen een zebra en een giraffe. Waar zijt ge?’

[p. 702]

‘Ik zou het niet weten...’

‘Denk eens na. Ge hebt waarschijnlijk toch jarenlang op schoolbanken gezeten.’

‘In een droom misschien.’

‘Nee, op een kindermolen op de kermis.’ Hij lachte luid. Zijn valse tanden bewogen in zijn mond.

‘Hebt gij zelf een kermismolen gehad?’ vroeg ik hem.

‘Ik niet, nee, mijn vader wel, die had een stoomcarrousel. Een magnifieke installatie met een orgel op de middenconsole en met gesculpteerde paarden en arrensleeën. Ikzelf heb jarenlang met een gebakkraam rondgetrokken. Chez Etienne, des gaufres biennes. Voor alle duidelijkheid; ik heet Arthur en niet Etienne. Maar Arthur, dat rijmde niet.’

‘Arthur rijmt toch op frituur.’

‘Het is dat ge onwetend zijt, anders zou ik me beledigd voelen. Een gebakkraam is geen frituur, meneer. Een gebakkraam, dat is haute cuisine. Frieten, dat is trouwens geen kermiseten. Frieten, dat is geen eten, tout court. Frieten, dat is flauwekul, dat zijn gebakken knollen, dat krijgt ge niet naar binnen zonder er een kwak mayonaise of mosterdpickles op te doen. Brusselse wafels daarentegen... En galetten en smoutebollen... Eet twee of drie goeie dikke wafels met wat fijne bloemsuiker en een dot slagroom, en ge weet dat ge gegeten hebt. Dan boert ge een uur later nog.’

Hij duwde op zijn buik. En hij opende zijn mond. Maar er ontsnapte gelukkig geen geluid. Vervolgens stak hij in een theatraal gebaar zijn handen omhoog, de ruggen naar mij toe.

‘Ge ziet, op mijn handen staan honderden witte vlekjes. Allemaal littekens. Honderden littekens. Van het opspattende bakvet, meneer. Ook een gebakkraam heeft zijn risico's. Nu ja, nog beter af en toe wat spetters van opspattend bakvet op uw poten dan in een schietbarak te moeten staan want daar kunnen ze u een tand of een oog uitschieten terwijl ge uw wisselgeld natelt. De foor, dat is allemaal ervaring, stielkennis en wetenschap, jongen. De mensen staan daar niet bij stil. Weet gij trouwens wat het belangrijkste gerief is bij een gebakkraam?’

Ik haalde de schouders op.

‘Eierkartons. Van die grijze kartonnen platen met putjes erin waar ge eieren in kunt zetten. 144 eieren per plaat.’

Ik keek hem vragend aan.

Hij knipoogde en zei: ‘Ge moet immers altijd een stapel lege eierkartons naast de barak hebben staan.’

Ik bleef hem vragend aankijken.

‘Ik zie het al, boeken kunt ge misschien wel schrijven maar het bus-

[p. 703]

kruit zult ge niet uitvinden. Als er lege eierkartons staan, dan denken de mensen dat er eieren in het deeg zitten.’

‘En er zitten geen eieren in het deeg...?’

Hij lachte. Alles in de woonwagen bewoog.

‘We hebben ook lang een vrouw-met-baardkraam gehad. Mijn vader is daarmee begonnen. Hij heeft dat spel in Frankrijk kunnen kopen.’

‘De kraam bedoelt ge?’

‘Nee, nee, ik heb het over het vrouwmens. Ze kwam van de kanten van Lourdes. In die buurt hebben er altijd rare verschijnselen geweest. Dat zou naar het schijnt kunnen komen omdat de schaapherders het daar al eeuwen met hun schapen doen.’

‘Meent ge het dat hij die vrouw gekocht had!?’

‘Natuurlijk. Dat vrouwmens heeft hem een fortuin gekost. Hij heeft haar gekocht van Hypoliet Vandenbroucke, een marchand uit Moeskroen; een kerel die geweldig zijn kost heeft verdiend met het kopen en verkopen van rariteiten en fenomenen. Hypoliet Vandenbroucke leverde Siamese tweelingen, dwergen, zeemeerminnen, waterhoofden... enfin, alles wat bewoog en tentoongesteld kon worden.’

‘Verschrikkelijk.’

‘Mijn vader heeft zijn stoomcarrousel moeten verkopen om die vrouw met baard te kunnen kopen. Ge moet weten, dat is kolossaal moeilijk te vinden, een vrouw met baard. Een vrouw met een snor en met een paar stijve haren op haar kin, tot daaraantoe, maar een vrouw met een echte baard, dat is een abnormale uitzondering gelijk pakweg Eddy Merckx of koning Albert ook abnormale uitzonderlingen zijn.’

‘Hoe kreeg uw vader het in zijn kop om met zoiets te beginnen?’

‘Hij deed dat omdat hij het labeur beu was. Een stoomcarrousel, dat is bij elke kermis twee dagen opbouwen en anderhalve dag afbreken. Een vrouw met baard hebt ge direct geplaceerd. Die zit gewoon in een chaise longue in een barak op wielen waar ge alleen een schone façade moet voorzetten om het volk te lokken.’

‘Maar mensen kopen... dat is slavernij.’

‘Pas op, we hebben het over de tijd van kort na de Grote Oorlog. Toen werd er niet over het minste geringste flauw of onnozel gedaan. En kopen... dat is een manier van zeggen, natuurlijk. Uiteraard mocht dat mens, tenminste als ze niet te ver weg liep, gaan en staan waar ze wilde. Maar ze mocht levenslang uitsluitend en alleen bij mijn vader als vrouw met baard optreden. Hij had, het staat op papier, de exclusieve exploratierechten. Voor de rest woonde ze gewoon bij ons in de woonwagen.’

[p. 704]

‘En had die vrouw echt een baard?’

‘Zo zeker als twee en twee vier is. Ze moest wel echt een baard hebben. Want de mensen wilden eraan kunnen trekken, aan die baard. De mensen wilden waar voor hun geld. Hoe zoudt ge zelf zijn? Dat mens, Florence heette ze, had een baard gelijk Sinterklaas. Maar dan wel een zwarte.’

‘En ge zijt zeker dat ze een vrouw was?’

‘Ik ben zeker dat ze een vrouw was. Ze was zonder mankementen goed voorzien van oren en poten. Ze had, raar genoeg, geen spriet haar op haar benen staan. Echte gave vrouwenbenen. Ze is trouwens verschillende keren in positie geweest maar meestal is het op een miskraam uitgedraaid. Gelukkig maar.’

‘Waarom gelukkig maar?’

‘Mijn erfenis zou kleiner geweest zijn. Die kinderen waren van mijn vader...’

‘Een schoon verhaal.’

‘Niks schoon verhaal. Mijn vader heeft met Florence nog veel miserie gehad. Op een bepaald moment is ze beginnen zuipen als een spons. Daardoor kreeg ze de vallende ziekte en vlekken in haar gezicht en water in haar benen. En ze verzorgde zich niet meer. Ik zou het niet mogen zeggen, maar Florence werd een levend vlooiencircus. In die mate dat ze bij momenten niet meer tentoongesteld kon worden zonder dat het schandaal zou geven. Mijn vader, de sukkelaar, wist van miserie niet waar te kruipen. Heel zijn investering naar de kloten. Ik hoor het hem nog zeggen: had ik die stoomcarrousel maar gehouden, die zou niet beginnen zuipen zijn...’

***

‘Ik ben bij je grootvader geweest,’ zei ik haar net voor de eerstvolgende les bij de SchrijversAcademie begon.

‘En heeft het wat opgeleverd?’

‘Hij heeft me een paar straffe verhalen verteld. Over lege eierkartons naast de gebakkraam. En over Florence.’

‘Heeft hij over mijn grootmoeder verteld!?’

‘Is Florence dan zijn vrouw?’

‘Natuurlijk is Florence zijn vrouw. Heeft hij dat dan niet gezegd? Zij deed al het werk in hun gebakkraam terwijl hij drinkend op het trapje van de woonwagen zat. Mijn grootvader is zelden of nooit op werken betrapt.’

‘Florence was de vrouw met de baard, zei hij.’

Ze lachte luid. Ik betrapte mezelf erop dat ik tersluiks toch even

[p. 705]

keek of ik bij haar geen zweem van snor kon ontwaren.

‘De vrouw met de baard, dat was hijzelf toen hij zestien of zeventien jaar was. Valse borsten, armen en benen geschoren. Daar bestaan foto's van. Hij is met die maskerade opgehouden nadat een al te voortvarende klant ineens onder zijn rokken gegrepen had. Dat is toen op een slaande ruzie uitgedraaid omdat die klant zijn geld terugeiste vanwege het bedrog.’

Ik begin elke keer mijn les met een korte samenvatting van de voorgaande les. Ik heb het deze keer gelaten. Ik kon het niet opbrengen om nogmaals te zeggen dat fictie een middel is om de waarheid nog pregnanter in beeld te brengen.