De Gids. Jaargang 168

[p. 26]

Emar Zirkan
Laatste adem

Zou gerechtigheid dan toch bestaan?

Daar lag ze dan, zijn moeder, voor hem op haar sterfbed.

Haar eens zo rechte kaaklijn verworden tot een afgekalfde, slecht onderhouden kustlijn, met slijm als algen om haar dunne lippen.

Het witte laken lag als een te vroeg gedekt grafkleed om haar ingevallen borstkas en bedekte haar beenderen, zonder de scherpe aftekening van de botten te maskeren.

Haar knokige, geelwitte handen rustten in dat wat over was gebleven van haar schoot, haar lange vingers omstrengelden elkaar als in een halfslachtige poging tot bidden.

Dus daar, uit die schoot, die nu niet meer was dan een verdroogde, oude mensenkom, was hij gekomen.

Zakos Emir Bra.

Ooit was er een moment geweest dat zij hem met kracht naar buiten had geduwd.

Hoeveel spijt had zij er later niet van gehad dat zij hem in haar lijf had laten groeien!

Ze haatte het dat zij, door haar wellust en haar spierkracht, mede schuldig was aan het tot leven brengen van haar zoon.

En hij haatte haar omdat zij dit had laten gebeuren.

Hij had een heroïsche strijd gevoerd vanuit de buikholte, maar na tweeënzeventig uur was hij noodgedwongen tevoorschijn gekomen, met een lijfje vol weerstand: de benen gestrekt, de voeten als weerhaken gebogen, de armen in gevechtshouding en de vuisten strak gespannen.

Bij veel bevallingen vult de ruimte zich na afloop met de zoete geur van allesoverheersende moederliefde. Het huilende kind raakt dan omhuld door een vlies dat beschermt tegen de buitenwereld. Maar in de ruimte van Zakos en zijn moeder steeg de zwaar benauwde lucht van haat op.

[p. 27]

Bij de door liefdeslagen beschermde baby's fluisterden de dorpsvrouwen over de vraag hoe moeder en kind het voor elkaar zouden krijgen om zo lang mogelijk een zo gelukkig mogelijk leven samen te leiden. Bij Zakos en zijn moeder fluisterden de dorpsvrouwen over de vraag hoe lang het zou duren voordat de haat van de een de ander zou verzwelgen.

Aan het sterfbed van zijn moeder leek het antwoord op deze vraag na al die tijd een gezicht te krijgen.

De eerste jaren van zijn leven had Zakos uitsluitend tussen vrouwen geleefd.

Zijn geslacht maakte hem tot een buitenstaander, maar zijn geslachtsnaam bood bescherming. Een kind met de naam Bra, als in brassière, werd elastisch genoeg geacht om het vrouwelijke in zich verder te ontwikkelen.

Zakos had bovendien lange wimpers, een bijna wulpse oogopslag en uitermate ranke vingers. De vrouwen concludeerden daarom dat God zich vergist had bij het aanplakken van het mannelijk lid en zij plakten het weer zorgvuldig af.

Hij werd in een jurkje gehesen en met rode verf op zijn wangen werd hij voorlopig een zij, totdat zijn moeder hem naar het naburige dorp stuurde voor zijn eerste schoollessen. Van een man onder de vrouwen werd hij daar een vrouw onder de mannen, met alle gevolgen van dien.

De verf op zijn wangen had sporen nagelaten en bij aankomst op het schoolplein werd hij het bosbessenvrouwtje gedoopt. De jongens lachten om zijn lange wimpers, zijn oogopslag en zijn ranke vingers, en ze bespotten zijn loopje en zijn zorgvuldige maniertjes. Al in het eerste uur van zijn schoolloopbaan werd Zakos een willige prooi omdat hij niet bleek te kunnen vechten en hun stompen en schoppen bijna onbegrijpend leek te incasseren.

En toen wisten ze nog niet eens zijn naam.

Het ontbrak Zakos aan moed om zijn hand niet op te steken toen de leraar het door hem zo gehate Bra uitsprak, en het verwachte gebulder brak los: de jongens sloegen met hun handen op tafel of - nog erger - ze hielden ze komsgewijs voor hun lijf en wiegden grote imaginaire borsten heen en weer.

Bij het scanderen van b-hahahahaha leek zelfs de leraar te glimlachen.

En alsof die achternaam niet voldoende was om een ongelukkig leven te leiden, had zijn moeder hem de voorletters Z en E gegeven zodat zijn leeftijdsgenootjes zich bijna verslikten in hun spot en el-

[p. 28]

kaar probeerden te overtreffen met imitaties van zebra's en bustehouders.

Eén keer had Zakos de fout gemaakt zijn opgekropte woede en verdriet mee terug te nemen naar zijn dorp, naar de veranda voor het huis waar zijn moeder zat met haar bier, haar mes en haar haat.

Zij had haar gewone gezicht op, een combinatie van verveling en chagrijn.

Zakos voelde de woede in zich borrelen, en voor hij kon slikken spoot het door zijn keel naar buiten.

‘Waarom leef ik eigenlijk?’ schreeuwde hij.

Zijn vuisten balden zich en het bloed steeg naar zijn hoofd.

‘Waarom moet het allemaal zo ellendig zijn?’

Zijn hart had zich in het binnenste van zijn lichaam losgerukt en stootte zich al pompend door zijn kooi, zijn borstkas pijnigend. Voordat zijn spieren zouden exploderen, wilde hij op zijn bed zijn om met zijn hoofd in zijn kussen te gaan liggen en nooit meer wakker te worden. Maar hij had buiten zijn moeder gerekend en kennelijk iets in haar losgemaakt wat haar van haar gebruikelijke alcoholische sloomheid had ontdaan.

Toen hij haar wilde passeren, greep zij met een ferme handbeweging zijn bovenarm terwijl ze vanuit hurkstand omhoogkwam en het mes pakte dat naast haar lag.

Ze keek hem aan en haar pupillen vervormden zich tot aspunten.

‘Jij een ellendig leven?’ fluisterde ze.

Het geluidsniveau was angstwekkend laag en de trilling in haar stem drong door tot het puntje van het mes dat ze strak in haar hand klemde, terwijl Zakos de rest van zijn lichaam los van zijn gemangelde arm probeerde te krijgen.

‘Kijk me aan.’

Hij keek naar de as in haar ogen.

‘Al die jaren voed ik jouw verderfelijke mond, dag na dag na dag. Ik laat je in mijn huis leven, ik laat je in een bed slapen. Je vlooien lopen hier rond en jij voelt je ellendig? Dat woord te horen van jouw lippen is net zo bespottelijk als een kind met vette wangen dat om zijn derde ijsje jengelt. Je weet niet wat je zegt. Het woord ellende is veel te groot voor jou, je hebt het over een gebied dat jij in de verste verte nog niet eens hebt zien liggen. Ik, ik weet wat ellende is. Ik weet hoe het is om het gewicht van alle dagen en alle jaren op mijn schouders te torsen. Met dat van jou er nog eens bij. Ik weet hoe het is om op mijn rug gedrukt te worden door jouw soort, om mijn tong te moeten inslikken en mijn benen te moeten spreiden voor de

[p. 29]

rommel van jouw soort. Om dat allemaal te dragen, en om dan als een gebroken bezem in de hoek te worden gesmeten.’

Met kracht zette ze haar knie in zijn buik.

Terwijl hij zijn gezicht probeerde af te wenden, kerfde ze beurtelings drie sneeën in zijn linker- en rechterwang. ‘Nu kunnen ze je met recht een zebra noemen.’

Ze stond op, plotseling vermoeid, en nam haar gebruikelijke positie weer in op de veranda samen met haar bier, haar haat en haar mes.

Het waren haar instrumenten om de man ervan langs te geven die zijn rommel in haar had geduwd. Zij was ervan overtuigd dat hij terug zou komen, en zij zou hem opwachten.

Het bier zou haar moed geven en hem tonen dat ze een vrije vrouw was, de haat zou haar helpen om hem het mes op de keel te zetten.

Zakos bekeek ondertussen zijn spiegelbeeld. Langzaam draaide hij zijn hoofd naar links en naar rechts. De zes strepen waren ongelooflijk gelijk en krachtig ingekerfd.

Dit was geen zebra, dit was een krijger. Hij gloeide van trots.

De jaren verstreken.

Zakos veranderde meer en meer in de man op wie zijn moeder in steeds nijpender wordende dronkenschap zat te wachten.

Razernij werd langzamerhand de overheersende gemoedstoestand van beiden, en sinds Zakos zijn strepen had gekregen was de strijd aanhoudend fel en schijnbaar eindeloos.

Toen hij niet meer wist of hij bang moest zijn voor haar of voor zichzelf, besloot hij op zoek te gaan naar zijn vader.

Hij liep het dorp uit en werd daarmee een met alle andere mannen.

Hij zocht en vond zijn vader.

Die vertelde hoe hij zijn vrouw had betrapt met een minnaar, hoe gewillig zij haar benen had gespreid voor die andere man terwijl hij in de deuropening stond om haar te verrassen met zijn vroege thuiskomst. Hoe hij vervolgens het bloed uit zijn lijf door de vloer heen voelde stromen, hoe hij met de allerlaatste cel in zijn hoofd had begrepen dat dit het einde was van zijn huwelijk, van zijn komende kind en van zijn dorpsgrond.

En juist hij had er zoveel voor overgehad om het dorp te bewijzen dat ook een man iets goeds in zich had. Hij had haar buien weerstaan, haar alcoholgebruik oogluikend toegestaan, haar stoerdoenerij met messen vergoelijkt.

[p. 30]

Maar hij kon haar binnenste niet met nog een man delen.

Of hij wilde terugkeren, had Zakos gevraagd.

Zeker, had zijn vader geantwoord.

Híj zou toch zeker teruggaan?

En zijn vader maande hem aan te vertrekken.

Zij had hem opgewacht.

Het mes bevond zich vlak bij zijn adamsappel.

Of het leuk was geweest, vroeg ze, bij die man die hij ook in de spiegel naast de deur had kunnen ontmoeten? En of hij nu echt dacht dat ze zo achterlijk was hem weer in haar huis op te nemen nadat hij besmet was geraakt door zijn leugens?

‘Je bent niet alleen zijn spiegelbeeld,’ fluisterde ze, ‘je hebt net zo'n zwarte ziel.’

Hij ging weg om een eigen leven, met eigen leugens, op te bouwen.

Zij kocht er een mes bij.

Zakos huwde een vrouw met een doorsnee achternaam die niet tegen alcohol kon en die een afkeer had van bloed.

Hij kreeg met haar twee zonen.

Zij kregen haar naam en hij koos hun voorletters pas nadat hij elke onwelgevallige lettercombinatie had uitgesloten.

Het gezin vestigde zich in een stad waar de zeewind woede weg kon blazen.

Razernij was een onbekend begrip in het huis, hoewel het noodlot ook hun woning aandeed met de dood van Zakos' vrouw en zijn oudste zoon.

En nu, na al die jaren, was zijn lijf kennelijk te oud geworden voor hartstochten.

De pomp binnen in hem liep op reservetijd.

Hij had al de grootste moeite zijn voeten stevig neer te zetten, de ene voor de andere, en zijn voornaamste emotie was ergernis.

Nagenoeg gevoelloos was hij de kamer in gekomen waar wonen plaats had gemaakt voor sterven. Het schaarse meubilair was geweken voor een bedbaar waarop haar bijna-lijk lag.

In plaats van de overweldigende haat die hij altijd gedacht had te zullen voelen bij het weerzien van haar samengeknepen lippen, haar omlaag getrokken mondhoeken, de chagrijnige rimpels en de bloedeloze vingers, voelde hij leegte.

De strepen op zijn wangen waren verdreven door rimpels.

[p. 31]

Een commandoblik leek niet langer op zijn plaats.

Hij stond als een reus tegenover een halfdood vogeltje.

Om niet naar haar te hoeven kijken, bekeek hij het vertrek.

De kast die hem als kind zoveel angst had ingeboezemd, stond als een verschoppeling in de hoek, nu zelf op zoek naar lichtspleten in het donker.

En daar hing de klok, nog altijd op dezelfde plek maar zonder het somber stemmende getik van de indertijd veel te langzaam voortbewegende secondes.

De gordijnen waren lichter van kleur en leken dunner, opgewekter dan vroeger.

Plotseling trok zijn moeder zijn aandacht.

Ze maakte geluid.

Hij wist niet of het uit haar mond kwam of vanonder het laken.

Zijn hart bewoog toen hij naar haar gezicht keek en zij haar ogen bleek te hebben geopend.

Een restje tastbare emotie keerde terug in zijn lijf.

Hij keek naar haar ogen.

Geen spoor meer van aspunten.

Wat hij zag was de troebelblauwe blik van een baby, zo naturel, zo zonder woede, dat hij haar nauwelijks herkende.

Haar blik veranderde ook de rest van haar gezicht.

Of had hij haar al die jaren verkeerd geïnterpreteerd?

De delen die hij voor streng en hardvochtig had gehouden, zoals haar lippen en de punt van haar neus, leken slechts magere restjes van een moegestreden medemens.

Haar houding, de gedweeë ligging van haar schouders en heupen, de berustende handen in haar schoot, toonde dat zij eindelijk, op het laatst van haar leven, vrede had gesloten met het leven.

En zou hij dan geen vrede kunnen sluiten met haar?

Zakos liet een golf van ontroering toe in zijn lichaam.

Hij was nog niet te oud om emoties te voelen en zou nog niet te oud zijn om zijn leven vruchtbaar af te sluiten.

Het leek of ze hem met haar laatste krachten gebaarde om dichterbij te komen, om iets voor hem te doen.

Zakos moest zijn oor bijna tegen haar mond leggen om te kunnen horen wat ze wilde.

Hij dacht dat ze om water vroeg.

Naast het bed stond een vierpotig tafeltje met een spons en een kom water.

[p. 32]

Heel voorzichtig, alsof het uiterst kostbaar materiaal betrof, doopte hij de spons in het water. Hij boog zich voorover naar zijn moeder.

Vlak bij haar mond draaide hij de spons naar zich toe.

Waarom toch?

Terwijl hij naar de spons keek, zweefde zijn hand voor haar mond.

En toen, als een krokodil die na al die jaren zijn prooi voor zijn neus ziet, lichtten de ogen van zijn moeder op, ze verkleurden van het babyblauw naar bijna zwart, inclusief de gedoofd geachte aspunten.

Haar uitgelubberde gerimpelde nek verstrakte zich, haar mond opende zich zover als haar oude huid zich kon rekken, haar hoofd schoot naar voren en met alle kracht die ze in al die jaren verzameld had, beet ze in zijn hand.

Met een schreeuw deinsde Zakos terug.

De spons viel uit zijn hand.

Het tafeltje en de kom met water vielen op de grond.

Hij greep zijn kloppende pols vast.

Uit zijn rechterwijsvinger welde bloed op.

Te midden ervan stond een valse tand.

Vol ongeloof, met de wens om te gillen maar zonder adem, staarde hij naar zijn hand en vervolgens naar zijn moeder.

Ze staarde terug, met een doodse grijns.