De Gids. Jaargang 167

[p. 853]

[Nummer 11]

Bij dit nummer

Schrijvers hebben altijd al gebouwen bezongen en steden beschreven, ze hebben nieuwe steden en gebouwen bedacht en van bestaande steden paradijzen en onderwerelden gemaakt. Hierbij dient te worden aangetekend dat schrijvers over het algemeen meer geïnteresseerd zijn in het leven dat zich in die steden en huizen afspeelt, dan in de architectonische structuren zelf, en dat geeft op zich al te denken.

Architecten hebben van oudsher blijk gegeven van een behoefte hun ideeën en plannen in woord en geschrift uit te leggen en in verband te brengen met culturele ontwikkelingen buiten hun vak. Bij het concipiëren van hun al dan niet visionaire ontwerpen putten architecten uit het werk van grote voorgangers, maar evenzeer uit de filosofische en literaire traditie. De toenadering die architecten tot de letteren zoeken is echter altijd problematisch. De architectuur is gericht op de verwerkelijking van projecten en moet daarom met de economisch-politieke realiteit onderhandelen. De literaire houding is veel vrijer en vooral individualistischer, en veel mensen denken dan ook dat het op elkaar betrekken van architectuur en literatuur nergens toe kan leiden.

Wij denken daar anders over. Het in elkaars vaarwater komen van de twee domeinen levert ons inziens niet alleen prikkelende inzichten op, het maakt ook scherper duidelijk waar de onvervreemdbaar eigen kracht en de beperking van respectievelijk de architectuur en de literatuur liggen. Onze aanpak mikt op een liefst vruchtbaar door en langs elkaar heen opereren van architectuur en literatuur op papier. Om deze interessante maar warrige vermenging hanteerbaar te houden, hebben we de combinatie architectuur-literatuur vanuit vier hoeken trachten te benaderen: architectuur in de literatuur, literatuur in de architectuur, architectuur als literatuur en literatuur als architectuur.

U vindt om te beginnen een verkenning van de doorwerking van architectonische vraagstukken en modellen in literaire romans. In zijn essay maakt Dirk van Weelden de centrale rol van architectuur-

[p. 854]

thema's duidelijk in de klassieke toekomstromans Wij van Jevgeni Zamjatin (1921) en Neuromancer van William Gibson (1984).

Gijs Wallis de Vries, hoogleraar architectuurtheorie en -geschiedenis aan de tu Eindhoven, pleit er in zijn essay over de inwerking van de literatuur in de architectuur voor om de associatie met beklemming die Kafka's evocatie van de architectuur in Het slot en Het proces altijd weer oproept, terzijde te schuiven en te letten op de uitdaging die deze romans aan architecten stellen om strategieën te bedenken om aan deze specifieke belichaming van macht en orde te ontsnappen.

Architectuur als literatuur vindt u in de eerste integrale Nederlandse vertaling van een sleuteltekst van de architect Rem Koolhaas. Tot voor enkele jaren was Koolhaas vooral een ‘papieren architect’, wiens ontwerpen niet gebouwd maar wel uitvoerig besproken werden. Inmiddels bouwt hij over de hele wereld megaprojecten met zijn bedrijf oma. Toch zijn zijn boeken nog steeds veel invloedrijker dan zijn gebouwen. ‘Junkspace’, hier vertaald als ‘Afvalruimte’, is een voorbeeld van een tekst zoals alleen een architect die had kunnen schrijven. De literaire kwaliteit ervan is ongetwijfeld vele malen groter dan de praktische toepasbaarheid van een en ander voor architecten.

Om ons viertal invalshoeken te completeren schreef Piet Vollaard, directeur/hoofdredacteur van ArchiNed, over de ontwerppraktijk van het Nederlandse bureau mvrdv. De werkwijze van deze architecten karakteriseert zich erdoor dat ze zoveel mogelijk tekst en gegevens over een project verzamelen - van programma's van eisen, statistische gegevens en bevolkingsonderzoeken tot overzichten van de verlangens van toekomstige gebruikers en bewoners - en deze teksten dan zo letterlijk mogelijk vertalen in het ontwerp van een gebouw, wijk, stad of regio. Alle tegenstrijdigheden en onmogelijkheden in de basisteksten blijven in het plan gehandhaafd. Waar Rem Koolhaas literair schrijft als architect, schrijft mvrdv architectuur, dat wil zeggen: op basis van hun tekstbewerkingen verschijnt er een fysiek gebouw.

Dan is er een kunstenaarsbijdrage van Jan Rothuizen, die door middel van teksten, foto's en tekeningen zijn verhouding tot zijn woonplaats Amsterdam peilt. Aan de hand van wandelingen, herinneringen, korte verhalende fragmenten en beschouwelijke invallen weet hij openingen te scheppen in de vanzelfsprekende omgang met zijn omgeving. Lucas Husgen ten slotte vertaalde een raadselachtig architectonisch beeld in een klinkend fotogedicht.

Namens de redactie,

arjen mulder

dirk van weelden