De Gids. Jaargang 167

[p. 436]

Maarten Schinkel
De mythe van de poldereconomie

Amerika aan de Noordzee, zo werd Nederland in de jaren negentig genoemd. De economie groeide er bijna even hard als in Amerika in de wonderjaren onder Bill Clinton. Het aantal nieuwe banen evenaarde verhoudingsgewijs dat in de Verenigde Staten. En op de welvaartsladder van de Europese Unie, gemeten als het bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking, klom Nederland van de lage middenmoot naar de top-drie.

Dat bleef niet onopgemerkt. Toen de successen zich aaneenregen, culminerend in een spectaculaire economische groei van meer dan 4 procent in 1998 en 1999, kwam het Europese buitenland nieuwsgierig kijken of er van het Nederlandse model wellicht iets te leren viel. Want een ‘model’ moest er toch zijn: wat anders dan een uniek samenspel van cultuur, beleid en visie kon deze Nederlandse anomalie in het eurogebied verklaren?

Zo ontstond in binnen- en buitenland de mythe van het poldermodel, genoemd naar de polder, het in eendracht op het water herwonnen land. Het zoeken naar consensus, en vermijden van openlijk conflict, leek de kracht achter de vitaliteit van Nederland. Consensus tussen werkgevers en werknemers, waarbij sinds begin jaren tachtig loonmatiging werd uitgeruild tegen vrije tijd. Consensus ook binnen het landsbestuur, waar sinds 1994 de tegenpolen van de sociaal-democratie en het liberalisme elkaar vonden in twee achtereenvolgende paarse kabinetten. En consensus binnen de ondernemingen, waar niet alleen werknemers nauw betrokken zijn bij beslissingen, maar ook bestuurders en toezichthouders onderling zelden het conflict zoeken.

Nu is het begrijpelijk dat naar een netjes sluitende verklaring wordt gezocht voor een onverwacht en aanhoudend succes. En de Nederlanders zelf lieten zich de vleiende beeldvorming maar al te graag aanleunen als er wéér een parlementaire delegatie uit Frankrijk of Duitsland langskwam om het geheim te doorgronden.

Toen al had er een alarmbelletje moeten gaan. Is ook het al tien

[p. 437]

jaar stagnerende Japan niet een consensusland bij uitstek? En kreeg het stroperige Nederlandse overlegmodel begin jaren tachtig niet juist de schuld van het destijds volledig vastlopen van de economie bij een torenhoge werkloosheid - de inmiddels vergeten Dutch disease?

We zijn inmiddels vijf jaar verder, en na het laatste succesjaar 2000 is de Nederlandse economie dramatisch ingezakt. Was de economische groei in de jaren negentig structureel hoger dan het Europese gemiddelde, nu is die al vier jaar lang lager. En de verwachting is dat ook volgend jaar de groei blijft achterlopen. De werkloosheid stijgt snel, het begrotingsoverschot is in adembenemend tempo omgeslagen in een tekort. Dit voorjaar nog waren extra bezuinigingen nodig om het tekort onder de Europese norm van 3 procent van het bruto binnenlands product te houden. Die komen boven op een recordpakket dat de liberalen en christen-democraten in de regering in de zomer van 2003 overeenkwamen.

Na de zeven vette jaren zijn er in ieder geval al vijf magere. Wat zegt dat over de mythe van het Nederlandse succes? Daar is inderdaad wel het een en ander op af te dingen. Het belangrijkste daarbij is wat economen het ‘vermogenseffect’ noemen. De planning van nieuwbouw op de woningmarkt heeft in de jaren negentig hopeloos gefaald. De schaarste aan huizen zorgde, samen met de sterk dalende rente, voor een ongekende prijsstijging op de woningmarkt. De Nederlandsche Bank heeft berekend dat de nieuw verworven rijkdom van de woningbezitter verantwoordelijk is voor een half procent extra economische groei per jaar in de jaren negentig. Dat komt al aardig overeen met het percentage dat Nederland het beter deed dan zijn Europese partners.

Dan zijn er de effectenbeurzen. Zoals bekend heeft Nederland als een van de weinige Europese landen een pensioenstelsel dat is gebaseerd op sparen. In de rest van Europa is het gangbaar dat pensioenen betaald worden uit de afdrachten van huidige werknemers. Niet in Nederland: daar spaart iedereen voor zijn eigen pensioen gedurende zijn loopbaan. De pensioenfondsen hebben, zelfs na de recente daling op de beurzen, zo'n 500 miljard euro in kas.

Tijdens de beurshausse van de jaren negentig liep dat vermogen zo hard op, dat werknemers steeds minder pensioenafdrachten hoefden te betalen, of in veel gevallen er zelfs mee op mochten houden. Het besteedbare inkomen van de Nederlander kreeg daar een impuls van, die zich via een grotere consumptie vertaalde in extra economische groei. Aangezien Nederlanders in verhouding tot de meeste andere Europese landen ook veel zelf beleggen, hadden de

[p. 438]

gouden beursjaren een extra stuwend effect op hun vermogen, en consumptie.

Bij zo'n voorspoedige economische groei hoort een overspannen arbeidsmarkt. Was loonmatiging inderdaad sinds begin jaren tachtig een goed recept voor het scheppen van werkgelegenheid, vanaf 1995 werd het idee in de praktijk verlaten. Bij een werkloosheid die zou dalen naar 2 procent, liepen de lonen gaandeweg uit de hand en joegen de consumptie en inflatie verder op.

In 1999 en 2000 presteerde de Nederlandse economie, na Ierland, van alle Europese landen het meest boven zijn macht. Was er dan geen maatregel te bedenken tegen de oververhitting? Ja en nee.

Een oververhittende economie ga je op drie manieren te lijf. De eerste is om de munt in prijs te laten stijgen. Dat was onmogelijk, omdat de koppeling met de Duitse mark heilig was in de aanloop naar de Europese muntunie, en na de facto vestiging van die muntunie in het voorjaar van 1998 onmogelijk. De rente had in theorie kunnen worden opgeschroefd als maatregel tegen oververhitting. Maar daarvoor geldt hetzelfde als bij de munt. De aanstormende muntunie maakte een eigen rentebeleid goeddeels onmogelijk.

Voor de derde maatregel, het intomen van de overheidsbestedingen, was simpelweg geen consensus binnen de paarse kabinetten. Weliswaar werd in 2000, na jaren van explosieve economische groei, eenmalig een overschot bereikt van 2,2 procent. Maar dat had, in navolging van de andere snelle Europese groeiers als Finland en Ierland, minstens een overschot van 4 procent moeten zijn. Zonder dergelijke remmen gaat het hard: in 2001 had Nederland gemiddeld een inflatie van 5,1 procent. Dat was meer dan het dubbele van het eurogemiddelde.

Wat is er, nu de magere jaren in volle gang zijn, over van de mythe van het Nederlandse Wirtschaftswunder? Niet veel. Zoals ook andere mythes over Nederland bij nader onderzoek vervliegen. Nederland exportland? Handel maakt meer dan de helft uit van het bruto binnenlands product. Er is zeker een fors handelsoverschot met andere landen van de eu. Maar er is een bijna even groot handelstekort met de rest van de wereld. Nederland is, kortom, vooral een doorvoerland van buiten de eu naar binnen de eu. De ‘echte’ export verliest overigens, zo meldde het Centraal Planbureau onlangs, marktaandeel in andere landen. Dat houdt verband met de eerdere loonexplosie die de concurrentiekracht op de exportmarkt beschadigde.

Andere mythe: Nederland is een van de grootste investeerders in de Verenigde Staten. Dat is waar, zij het dat veel internationale be-

[p. 439]

drijven hun financiële holding in Nederland hebben, en hun geldstromen van en naar de vs de statistiek verstoren. Sinds vorig jaar is bekend dat op de Nederlandse buitenlandse investeringen, met name in de vs sinds 1986 zo'n 335 miljard euro is verloren: zij hadden vanuit het oogpunt van rendement beter niet kunnen worden gedaan.

Anno 2004 is de consumptie ingezakt tot het laagste peil sinds begin jaren tachtig. Niet alleen de bezuinigingen door de overheid, maar ook oplopende pensioenlasten tasten de koopkracht van de consument aan. Goddank is de huizenmarkt op peil gebleven, want het tekort op de woningmarkt is, ironisch genoeg door beleidsfouten, niet verdwenen. De werkloosheid zal oplopen tot zo'n 6 procent.

Niet alles is kommer en kwel. Een werkloosheid van 6 procent is nog steeds zeer gunstig vergeleken met de meeste grote eu-landen. De welvaartssprong die in de jaren negentig is genomen heeft de levensstandaard blijvend verhoogd. De Nederlandse economie is een van de meest flexibele van Europa, en staat met één been in het Angelsaksische gebied. En het pensioenfondsstelsel is nog altijd een van de beste verdedigingslinies tegen de gevolgen van de komende vergrijzing van de bevolking.

Maar uniek is de Nederlandse economie niet, en het poldermodel is definitief uit de mode. Op het toppunt van de roem in 1999 gingen in NRC Handelsblad niet minder dan 220 artikelen over het poldermodel. Dat aantal nam daarna gestaag af, tot nog maar 70 vorig jaar en 18 in de eerste vier maanden van 2004. Buitenlandse gasten kunnen zich op het Nederlandse platteland blijven verbazen dat een schip meters boven het maaiveld voorbij kan varen in een kanaal. Zij beseffen niet dat polders een boel gedoe zijn: je moet actief blijven pompen, want anders neemt het water ze onherroepelijk weer in bezit. Ook de Nederlanders stonden gapend te kijken naar hun eigen wonder. Inmiddels staan ze weer met beide benen op de grond.