De Gids. Jaargang 167

[p. 342]

Maarten Asscher
‘Nederland moet de Nobelprijs voor literatuur 2004 winnen’
Een misverstand van nationale proporties

Er zijn nogal wat mensen in Nederland - schrijvers, critici, journalisten, uitgevers, boekhandelaren - die ieder jaar in oktober weer vurig hopen dat ‘wij’ de Nobelprijs voor literatuur nu eens zullen binnenhalen. Sterker nog: zij menen dat wij daar onderhand wel een keer recht op hebben. Jaar in jaar uit worden dergelijke mensen teleurgesteld. Ze plegen dan met een zekere verontwaardiging te wijzen op statistieken, die laten zien dat Frankrijk deze prijs maar liefst twaalf keer in de wacht sleepte, gevolgd door Groot-Brittannië (negen keer), de Verenigde Staten en Duitsland (beide acht keer). Zelfs Finland heeft zijn winnaar gehad. En Guatemala. Ja, Nigeria en IJsland. Zwitserland zelfs twee. Zwitserland! Dan kunnen ‘ze’ Nederland toch niet langer negeren? Bovendien, zo luidt het sluitstuk van deze gedachtegang, wij hebben met Mulisch, Claus en Reve prima kandidaten ‘in huis’, waar die Zweedse Academie toch werkelijk niet omheen kan, tenzij... Ja tenzij ze, zoals inmiddels sinds 1901 gebruikelijk is, ook in 2004 weer iemand uit een ander land bekronen.

Het jaarlijks terugkerende gevoel dat Nederland nu werkelijk aan de beurt is om de Nobelprijs voor literatuur te winnen is zo hardnekkig en wijdverspreid in letterkundige, journalistieke en zelfs academische kringen, dat het de moeite loont eens af te rekenen met dit curieuze misverstand.

Om te beginnen staat de Nobelprijs a priori op gespannen voet met het denken in termen van nationaliteit. De Zweedse uitvinder en springstoffenmagnaat naar wie de prijzen zijn genoemd, liet daar in zijn handgeschreven testament van 27 november 1895 geen enkele onduidelijkheid over bestaan. In dit, zijn derde en laatste testament, waarin hij zijn familie en enkele dierbaren met niet meer dan een legaat bedeelde, formuleerde Alfred Nobel de grondslag voor de jaarlijkse toekenning van de naar hem genoemde prijzen. Voorwaarde voor alle vijf de prijzen is dat diegene wordt bekroond, die ‘in het af-

[p. 343]

gelopen jaar’ op zijn terrein ‘de mensheid de grootste weldaad heeft bewezen’. In overeenstemming met de op internationale vrede gerichte strekking van het hele testament, neemt Nobel ten overvloede nog de volgende bepaling op: ‘Het is mijn uitdrukkelijke wens dat de prijzen verdeeld zullen worden zonder te kijken naar nationaliteit, opdat de prijzen in alle gevallen toegekend zullen worden aan de waardevolste persoon, of hij uit Scandinavië komt of niet.’

Deze bepaling, zo karakteristiek voor het supranationalisme dat in die jaren ook de Haagse Vredesconferentie en de plannen voor het Vredespaleis opleverde, maakt ieder expliciet beroep op nationaliteit om een auteur voor de prijs in aanmerking te brengen bij voorbaat verdacht en kansloos.

Iets anders is dat de nationaliteit van schrijvers natuurlijk wel degelijk een rol speelt, maar dan in de beslotenheid der bijeenkomsten van de Zweedse Academie c.q. het daaruit gevormde Nobel-comité of zelfs alleen maar in de onuitgesproken overwegingen van de individuele Academieleden. Anders valt toch moeilijk te verklaren dat de prijs van de zesennegentig keer dat hij tot dusverre is toegekend, maar liefst veertien keer bij een Scandinavische auteur terecht is gekomen. Men zegt bijvoorbeeld dat de Fin Sillanpää en niet de Nederlandse historicus Johan Huizinga de prijs in 1939 kreeg, mede omdat zijn land op het punt stond door de Sovjet-Unie te worden geannexeerd, iets waar deze schrijver zich op bewonderenswaardige wijze tegen had uitgesproken.

Omgekeerd kan de politieke situatie in een land ook juist verhinderen dat een schrijver wordt bekroond. Zo zal de Zweedse Academie onder de huidige omstandigheden zich wel wachten om de Nobelprijs aan de Israëlische schrijver Amos Oz toe te kennen, aangezien de Academie zich daarmee rechtstreeks in een politiek strijdtoneel zou begeven. Men zie ook het geval Zuid-Afrika, waar tijdens de jaren van het onwrikbare apartheidsregime geen bekroning wenselijk was, terwijl er vanaf het begin van de jaren negentig al twee auteurs uit dat land bekroond zijn (Nadine Gordimer in 1991 en J.M. Coetzee in 2003).

De spanning tussen een literaire Nobelprijswinnaar en zijn of haar nationaliteit komt trouwens ook tot uitdrukking in het gegeven dat er ‘van officiële zijde’ nogal eens afkeurend gereageerd wordt op deze prominente uitverkiezing van een schrijvende staatsburger. Natuurlijk was dat het geval met schrijvers uit een onvrij land (zoals Boris Pasternak en Aleksandr Solzjenitsyn in de Sovjet-Unie of Nagieb Mahfoez in Egypte). Maar ook de bekroning van schrijvers als Camilo José Cela, Kenzaburo Oë, Dario Fo en Imre

[p. 344]

Kertész kon indertijd op flinke kritiek van het politieke of het literaire establishment in hun land rekenen. Hij was te links of juist te rechts. Hij was niet representatief. Hij was te joods. Hij had de regering beledigd of de goede smaak, of beide.

Hieruit blijkt nog weer eens dat, geheel los van de tekst van Nobels testament, schrijverschap en nationaliteit - zoals de Engelsen zeggen - ‘strange bedfellows’ zijn. Dat neemt niet weg dat ze het best eens met elkaar kunnen doen (zoals de literaire Nobelprijs voor Winston Churchill illustreerde) maar lekker zit het niet. Zeker niet nu vijftig jaar na dato aan het licht komt welke schrijvers door de Zweedse Academie expliciet en welbewust werden gepasseerd, toen de keuze op de Britse staatsman, vroegere romanschrijver en (auto)biograaf viel: Robert Frost, Walter de la Mare en Haldor Laxness. De twee eerstgenoemde dichters zagen daarmee de prijs voorgoed aan hun neus voorbijgaan; de IJslander Laxness kreeg hem twee jaar later alsnog.

De hele gedachte, overigens, dat een land schrijvers zogezegd ‘voortbrengt’ is een wangedrocht dat alleen in totalitaire systemen gerealiseerd wordt en dan onveranderlijk leidt tot politiek-propagandistische, sociaal-realistische of anderszins slechte literatuur. Maar als een land dus niet zijn schrijvers voortbrengt, is dan het omgekeerde misschien juist, dat schrijvers hun land voortbrengen?

Ook daarvan zou ik verre willen blijven. Schrijvers brengen hun werk voort, zij brengen daarin en soms daarbuiten ideeën voort, zij handhaven en beïnvloeden met dat alles de taal en wellicht zelfs de cultuur van hun land, zij nemen soms standpunten in die indirect een maatschappelijk of politiek effect kunnen sorteren, maar met de staatkundige conditie van een land houdt dat alles - helaas of gelukkig - geen rechtstreeks verband. Het is als met het kadetje en de maan; beide zijn wit en rond. Voor het overige hebben zij niets met elkaar van doen, hoezeer het verschijnsel maanzaad ook het tegendeel lijkt te suggereren.

De gewoonte om over de verdiensten van een Nederlandse schrijver of schrijfster en de mogelijke erkenning daarvan door toekenning van de Nobelprijs te spreken in de eerste persoon meervoud, zulks in combinatie met het werkwoord ‘winnen’, berust op een misplaatste ontlening aan de wereld van de sport. Als Gerard Reve in 2004 de Nobelprijs voor literatuur wordt toegekend, iets wat ik onwaarschijnlijk acht maar wat hem bij deze van harte wordt gegund, dan hebben niet ‘wij’ iets ‘gewonnen’, maar dan heeft ‘hij’ iets ‘gekregen’, namelijk zijn verdiende loon voor meer dan een halve eeuw zegenrijk schrijverschap.

[p. 345]

Het Nederlandse gebruik om in de wij-vorm aanspraak te maken op de Nobelprijs voor literatuur leidt potsierlijk genoeg bovendien tot annexatie van de eeuwige Belgische Nobelprijskandidaat Hugo Claus. Hoezeer zijn bewonderaars in Nederland - waar ik mij graag onder schaar - het Claus ook zouden gunnen om op 10 december aanstaande in Stockholm de prijs in ontvangst te mogen nemen, ik zou niet weten hoe daar op Nederlandse bodem een triomfalistisch ‘we-feeling’ door zou worden gerechtvaardigd.

Kortom: als literatuur en nationaliteit al iets met elkaar te maken hebben, dan is het de gespannen voet waarop zij staan, zowel ten opzichte van elkaar als ten opzichte van het testament van Alfred Nobel. Anders gezegd, er valt met geen mogelijkheid een argument aan te ontlenen dat bijdraagt aan de kans op bekroning van een in het Nederlands schrijvende en in Nederland wonende en werkende auteur.

De enige basis voor die langverwachte bekroning zou zijn dat er in de ogen van de Zweedse Academie - op voordracht van het daaruit gevormde zogenaamde Nobel-comité - hier een schrijver is die voldoet aan de twee specifieke criteria die Alfred Nobel in zijn testament voor de door hem ingestelde literaire prijs formuleerde. Het moet gaan om ‘degeen die in de literatuur het voortreffelijkste werk in idealistische richting heeft voortgebracht’.

Welnu, de vraag wie ‘het voortreffelijkste werk’ heeft geproduceerd is natuurlijk een subjectieve aangelegenheid, zoals de voormalige permanent secretaris van de Zweedse Academie Sture Allén ooit zelf erkende. Hij kon ook moeilijk anders, oog in oog met het gegeven dat bijvoorbeeld James Joyce, Paul Valéry en Italo Svevo de prijs nooit kregen, terwijl schrijvers als Carl Spitteler (1919), Erik Karlfeldt (1931) en Harry Martinson (1974) hem wel ontvingen. Daar ligt het dus niet aan dat Nederlandse auteurs de prijs tot dusverre steeds misliepen. Als zij in de voorafgaande jaren al niet ‘het voortreffelijkste werk’ voortbrachten, zoals eind jaren vijftig begin jaren zestig met enig recht van Simon Vestdijk is gezegd, dan nog hadden zij een keer kunnen profiteren van wat je zou kunnen noemen het ‘roulettekarakter’ van sommige beslissingen van de Zweedse Academie, die nu eenmaal - als iedere collectieve beslissing - gebaseerd zijn op de beperkte wijsheid van ‘de helft plus één’. Maar zo rolde het balletje tot dusverre nooit.

Het tweede criterium, dat het om werk ‘in een idealistische richting’ moet gaan, is minstens even subjectief als het oordeel over de vereiste voortreffelijkheid. Het is bovendien vanaf het eerste begin een problematisch criterium gebleken. Het woord dat Nobel hier in

[p. 346]

zijn testament gebruikte (‘idealirad’) en vervolgens met de hand verbeterde (in ‘idealisk’), laat zich op verschillende manieren lezen: ideëel, idealistisch, met een ideële of idealistische strekking of tendens, met een ideëel doel, met een ideaal voor ogen, et cetera. Wat daarvan zij, Nobels algemene intentie is duidelijk genoeg. Alleen is het voor vele, ook voor vele Nederlandse schrijvers nog niet zo eenvoudig om eraan te voldoen.

Iemand als Gerrit Kouwenaar bijvoorbeeld, jarenlang vanuit Nederland als officiële kandidaat aan de Zweedse Academie voorgedragen, voldoet vermoedelijk niet aan dit tweede criterium, hoe voortreffelijk en in artistiek opzicht baanbrekend zijn dichterlijke oeuvre ook genoemd kan worden. Zijn werk heeft simpelweg niet de sociaal-idealistische, humanistisch-geëngageerde strekking die Alfred Nobel op het oog had en die de Zweedse Academie dan ook tot op heden bij vele van haar zesennegentig bekroningen expliciet heeft benadrukt.

Het is zelfs de vraag of de gedoodverfde Nederlandse Nobelprijskandidaat Harry Mulisch aan dit tweede criterium voldoet c.q. of hij er zelf wel aan zou wíllen voldoen. In de afgelopen jaren (De procedure, Siegfried) is hij als schrijver nog meer een bovenmenselijke mythebouwer geworden, een godgelijke schepper van kosmische verhalenstelsels, dan dat hij zich in of buiten zijn werk voor andere, in de werkelijkheid bestaande mensen en hun lotgevallen zou interesseren.

Zo gezien hebben Hella Haasse en Cees Nooteboom, elk op hun eigen wijze, een veel grotere kans om door de Zweedse Academie als schrijvers ‘in een idealistische richting’ te worden beschouwd en erkend. Haasse engageerde zich vanaf haar prozadebuut Oeroeg uit 1948 met de Nederlandse, de Europese en de Nederlands-Indische geschiedenis en betoonde zich sindsdien decennialang een veelzijdig en nieuwsgierig schrijfster. Nooteboom vond zijn menselijk en historisch engagement vooral buiten Nederland, met name in Duitsland en Spanje. Maar ook elders zette hij zijn literaire voetstappen, in de vorm van reisboeken, romans, gedichten en poëzie-vertalingen. Daarmee vestigde hij een betekenisvol schrijverschap op kosmopolitisch formaat.

Tot slot is er nog één fatale omstandigheid die het waard is om vermeld te worden, aangezien die naar mijn overtuiging jarenlang de kansen van Nederlandse schrijvers op de Nobelprijs in de weg heeft gezeten. Zoals algemeen bekend, is het aan onder meer leden van letterkundige academies, aan hoogleraren letterkunde en aan voorzitters van representatieve organisaties van schrijvers voorbe-

[p. 347]

houden om aan Stockholm kandidaten voor de prijs voor te dragen. Wat doen nu de Nederlanders, trouw aan hun onuitroeibare poldertraditie? Die gaan onderling zitten vergaderen c.q. met elkaar onderhandelen, net zo lang totdat zoveel mogelijk van dergelijke personen (met daarachter hun respectieve organisaties) het eens zijn geworden over de ene kandidaat die aan de Zweedse Academie zal worden voorgedragen. Kennelijk gebeurt dit vanuit de volgende gedachte: als zij zien dat wij onderling zozeer op één lijn zitten, dan kunnen ze toch haast niet meer om een zo krachtig en breed gedragen kandidaat heen.

Dit lijkt mij een faliekant verkeerde redenering. Veel overtuigender is het namelijk voor de Zweedse Academieleden om vanuit Nederland een gevarieerde veelheid aan voordrachten te ontvangen, alle even grondig beargumenteerd en kan het zijn van kansrijke lobby's voorzien, waaruit op zijn minst de conclusie gerechtvaardigd is dat de Nederlandse literatuur een sterke, veelzijdige en levendige wereld is, waarin men zich absoluut nader moet verdiepen. Terwijl wanneer men jaar in jaar uit die ene envelop uit Nederland openmaakt en daar telkens weer diezelfde naam uit rolt (vroeger jarenlang Vestdijk, later jarenlang Kouwenaar), krijgt men daar in Stockholm van lieverlede de indruk dat Nederland literair gesproken stilstaand water is. Maar ja: ‘draagvlak’, ‘consensus’, ‘maaiveld’. Ik weet het, ik weet het. Zoals ik het Alexander Rinnooy Kan ooit hoorde zeggen, in een lezing voor buitenlanders over het poldermodel: ‘Compromise is to the Dutch what sex is to normal people.’

Kortom: het Nobel-comité van de Zweedse Academie moet zich vooral niets gelegen laten liggen aan nationalistische pleidooien ten gunste van deze of gene schrijver, ook niet vanuit Nederland. Maar als ik, zonder dat mij daartoe enige formele bevoegdheid ter beschikking staat, de leden van de Academie geheel vrijblijvend mag wijzen op twee auteurs die al jaren het voortreffelijkste werk in idealistische richting voortbrengen, dan breek ik bij deze - geenszins als enige en ook zeker niet voor het eerst - graag een lans voor toekenning van de Nobelprijs voor literatuur 2004 aan Hella Haasse en/of Cees Nooteboom.

Het lijkt zo vanzelfsprekend daar nog bij te vermelden dat Nederland na meer dan eeuw nu ook wel een keer aan de beurt is, maar om de hierboven uiteengezette redenen kan die toevoeging beter achterwege blijven. Q.E.D.