De Gids. Jaargang 167

[p. 272]

J. Goudsblom
Hoezo wetenschap

1

Waartoe wetenschap? Om te overleven, zegt Frans Saris. Inderdaad, onze samenlevingen hebben een stadium van verwetenschappelijking bereikt waarin zij (en dat wil dus zeggen: wij) onmogelijk meer zonder wetenschap kunnen.

Hoe heeft het zover kunnen komen?

Saris benadert deze kwestie vanuit het perspectief van de evolutietheorie, en dat lijkt me een goed idee. Alle leven bestaat uit specifieke combinaties van materie en energie, gestuurd of gestructureerd door informatie. Deze algemene omschrijving geldt voor alle soorten, ook voor de mens. Zoals bij iedere soort, is ook bij mensen zowel de noodzaak om informatie te verwerven en te benutten als het vermogen om dit te doen genetisch ingebouwd. En zoals vele andere dieren, en zeker alle zoogdieren, zijn mensen bij het opdoen en leren verwerken van informatie in hoge mate op elkaar aangewezen. Voor mensen geldt dit meer dan voor enige andere diersoort. Verreweg het meeste wat mensen leren, leren zij van en aan elkaar: het leren is bij hen (bij ons) een sociaal proces, dat zich afspeelt tussen en binnen generaties.

Norbert Elias heeft bij wijze van gedachte-experiment wel eens het idee gelanceerd van de ‘kennisloze groep’. Dat is duidelijk een absurd idee, en zo was het ook bedoeld: om te demonstreren dat menselijk leven zonder in groepsverband circulerende informatie onmogelijk en onvoorstelbaar is.

We kunnen het gedachte-experiment uitbreiden door ons twee groepen voor te stellen die in soortgelijke natuurlijke omstandigheden verkeren, maar waarbij groep a over aanzienlijk meer kennis beschikt om van die omstandigheden gebruik te maken dan groep b. Zolang de beide groepen bij elkaar uit de buurt blijven, doet dit verschil in kennis er niet toe; maar als ze met elkaar in contact komen, is groep a duidelijk in het voordeel en staat groep b voor een probleem. Dit tweede gedachte-experiment is, in tegenstelling tot

[p. 273]

het eerste, verre van absurd; het is niet moeilijk er historische voorbeelden bij te bedenken.

Hoe nu zijn kennisvoorsprongen te verklaren? Ik denk dat één factor althans zeer voor de hand ligt, namelijk groepsomvang. Hoe groter een groep, hoe meer kennis er kan circuleren. Dit geldt des te sterker, als de grotere omvang gepaard gaat met een grotere interne differentiatie en complexiteit. Het is een plausibele correlatie, al zal het niet eenvoudig zijn vast te stellen in welke gevallen ze wel of niet is opgegaan. Hier stoten we op de grenzen van onze huidige wetenschappelijke kennis, zowel inhoudelijk als methodisch. Maar in principe moet het mogelijk zijn deze hypothese te toetsen; en in elk geval zijn er sterke redenen om aan te nemen dat het veronderstelde verband van ‘hoe meer mensen hoe meer kennis’ bestaat. Niet alleen zijn in grotere sociale eenheden meer mensen in de gelegenheid om van elkaar te leren, maar als er ergens inderdaad belangrijke nieuwe ontdekkingen worden gedaan, is de kans groot dat deze in wijdere kringen bekend worden. Onderlinge concurrentie speelt hierbij een belangrijke rol, want in een wereld waarin sommigen vooruitgaan, wordt voor de anderen stilstand achterstand.

2

Achter de vraag ‘waartoe wetenschap’ ligt de meer algemene vraag ‘waartoe kennis’. Hierboven heb ik nog eens het welbekende feit onderstreept dat mensen zonder kennis niet kunnen leven. Kennis is voor ons een levensvoorwaarde. Maar kennis heeft ook een prijs; en kennis is lang niet altijd ‘mooi’ en ‘goed’. Ook dit is algemeen bekend; en ook dit mag nog wel eens onderstreept worden.

Kennis heeft een prijs. Het orgaan in het menselijk lichaam dat primair dient om informatie op te slaan en te verwerken is het brein, de hersenen, en dit wordt tegenwoordig terecht vaak aangeduid als een ‘duur’ orgaan. Het is groot en zwaar en juist vanwege dit gewicht nogal ongelukkig geplaatst (hoewel het natuurlijk moeilijk is een betere plaats te bedenken dan in de schedel); daarbij verbruikt het in vergelijking met andere organen veel energie. Maar nogmaals, zonder dit ‘kostbare weefsel’ zouden mensen niet in staat zijn tot het uitwisselen en verzamelen van kennis zoals zij dat nu kunnen.

Die kennis is niet zonder meer ‘mooi’ en ‘goed’. Er is een bekend verhaal over de Griekse natuurkundige Archimedes, die in 212 voor het begin van onze jaartelling bij de inname van Syracuse werd gedood door een Romeinse soldaat. Zijn laatste woorden zijn be-

[p. 274]

roemd geworden in de taal van zijn moordenaar, het Latijn: ‘Noli turbare circulos meos.’ Deze woorden klinken als de smeekbede van een wereldvreemde wetenschapper, die met zijn in het zand getekende wiskundige figuren weerloos stond tegenover het brute geweld van een onwetende soldaat. Er is echter nog een andere kant aan het verhaal. Ten eerste was Archimedes niet zonder meer een argeloze geleerde. Hij had in dienst van zijn stad wapens ontworpen, waaronder een grote zonnespiegel bedoeld om vijandige schepen in brand te steken; het idee voor deze zonnespiegel is nooit uitgevoerd, maar door Archimedes ontworpen katapulten schijnen wel degelijk in de strijd gebruikt te zijn. Militair geheel onschuldig was hij zeker niet.

De soldaat die Archimedes doodde was misschien inderdaad een onwetende bruut; maar hij maakte deel uit van het overwinnende leger, en dat was een organisatie waarin een grote hoeveelheid kennis was geïnvesteerd. Alleen de speer al waarmee hij de dodelijke steek toebracht had de soldaat niet zelf gemaakt; waarschijnlijk zou hij dat niet eens gekund hebben. Het leger waarin hij diende functioneerde met behulp van technische en organisatorische kennis die in de loop van vele generaties was verworven en beproefd.

Zonder kennis kunnen mensen niet overleven; dankzij het superieure vermogen om collectief kennis te verwerven en te verwerken heeft onze soort een dominante positie in het dierenrijk verworven - zo dominant zelfs dat die dominantie al lang in vele samenlevingen als vanzelfsprekend en ‘natuurlijk’ wordt ervaren. Naarmate de kennis is toegenomen, heeft ze echter ook in de betrekkingen tussen groepen mensen onderling steeds gevaarlijker toepassingen gevonden. Voor Archimedes was het ontwerpen op natuurkundige grondslag van een grootscheeps vernietigingswapen nog een onbereikbaar ideaal; in de twintigste eeuw is dit ideaal gerealiseerd.

3

Er laten zich ruwweg drie gebieden onderscheiden waarover mensen kennis kunnen verwerven. Ten eerste is er het gebied dat we gemakshalve kunnen aanduiden als de ‘natuur’, waarmee dan alle processen worden bedoeld die zich voltrekken zonder dat mensen zich daar in eerste instantie bewust mee bemoeien, van de bewegingen van de sterren tot en met de bloedsomloop en de spijsvertering. Ten tweede zijn er ‘sociale’ processen, die zich voltrekken in de verhoudingen tussen mensen onderling, bijvoorbeeld in de sfeer van de economie of de politiek. Het moeilijkst benoembaar is het derde ge-

[p. 275]

bied, dat van de ‘psychische’ processen zoals gedachten en gevoelens, die zich voltrekken in de ‘geest’ of de ‘psyche’ van individuele personen.

Op elk van deze gebieden heeft zich verwetenschappelijking voorgedaan. Daarbij zijn ook bij herhaling de door Frans Saris gesignaleerde problemen opgedoken - problemen vooral van fragmentatie en synthese. Naarmate de specialisatie vordert, wordt de behoefte aan synthese groter, zowel tussen als binnen wetenschapsgebieden en afzonderlijke wetenschappen. De vraag is alleen in welke richting de synthese gezocht moet worden.

Saris keert zich mijns inziens terecht tegen het streven van Edward Wilson om alle wetenschappelijke kennis uiteindelijk terug te brengen tot kennis van de kleinste onderdelen. Op zichzelf is er niets tegen het streven om steeds verder te gaan in het onderzoek naar steeds kleinere elementen. Er is zelfs niets tegen het koesteren van de hoop op deze manier tot een ‘theorie van alles’ te komen. Mits men maar erkent dat zo'n extreem reductionisme ons steeds verder weg voert van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid, en ook geen blijvende oplossingen kan bieden voor vele problemen waar die werkelijkheid ons voor stelt - zomin als de atoombom een blijvende oplossing kon bieden voor problemen van oorlog en vrede.

In alle wetenschappen, ook de natuurwetenschappen, zitten een psychische en een sociale dimensie die de dynamiek gaande houden. Nieuwe ontdekkingen worden gedaan omdat individuele onderzoekers voldoende begaafd zijn, omdat hun nieuwsgierigheid is geprikkeld en omdat ze dankzij hun scholing over de discipline beschikken om volgens de in hun tijd gangbare standaarden te werk te gaan. Al deze voorwaarden liggen in de psychische sfeer; maar zeker de beide laatstgenoemde hebben ook een sociale component, en zelfs voor de individuele begaafdheid geldt dat die alleen maar in de richting van wetenschappelijk onderzoek ontplooid kan worden dankzij institutionele arrangementen. Waar die ontbreken, is geen wetenschap mogelijk.

Dit brengt ons bij de sociale voorwaarden. Grotere samenlevingsverbanden genereren grotere kennisreservoirs, zo luidt een centrale stelling in mijn betoog. Ze scheppen zowel de materiële voorwaarden daartoe als de psychische prikkels. Sinds de dagen van Archimedes zijn de grootste sociale eenheden die mensen gezamenlijk vormen nog aanzienlijk groter geworden. Dit proces heeft zich niet zonder onderbrekingen voltrokken. De val van het Romeinse Rijk is het bekendste voorbeeld van een tijdelijke terugval. Uit de

[p. 276]

resten van het Romeinse Rijk hebben zich echter weer nieuwe, veel grotere eenheden ontwikkeld, met nog veel verder ontwikkelde vormen van differentiatie en specialisatie.

Binnen het proces van algehele schaalvergroting vond de opkomst plaats van de specifieke vorm van kennis die wij tegenwoordig kennen als ‘wetenschappelijk’, en die nauw verbonden was met de opkomst van speciale instituties, de universiteiten en de geleerde academies. Dankzij deze instituties is het collectieve leren nergens verder ontwikkeld dan in de wetenschap. Allerlei regelingen, door opeenvolgende generaties ontworpen en aangescherpt, zorgen ervoor dat er telkens nieuwe bijdragen worden geleverd, die worden opgenomen in het grote kennisreservoir, gecontroleerd en stelselmatig aangevuld en van onnauwkeurigheden gezuiverd. Het resultaat is dat wetenschappelijke kennis alom als superieure kennis wordt gerespecteerd - en terecht.

In de triomftocht van de wetenschap gaan de natuurwetenschappen voorop. Dat is niet alleen aan ‘reductionistische’ successen te danken, al zijn die vaak indrukwekkend. Er zijn ook belangrijke samenvattende inzichten verworven, met name doordat aan verschillende natuurwetenschappen, te beginnen met de geologie, een historische dimensie is toegevoegd waardoor verbanden tussen schijnbaar ver uiteen liggende verschijnselen zichtbaar worden.

In het algemeen geeft onderzoek in de natuurwetenschappen veel minder aanleiding tot heftige controversen dan onderzoek naar sociale en psychische processen. Het onderzoek naar processen die onafhankelijk van menselijke bedoelingen verlopen vormt een veiliger domein voor nieuwsgierige intellectuelen om ongestoord hun nieuwsgierigheid en hun creatieve impulsen in uit te leven. De beoefenaren van de sociale wetenschappen hebben het in dit opzicht veel moeilijker, vooral wanneer het gaat om op synthese gerichte theorievorming.

Een van de hindernissen bij de theorievorming is, denk ik, het primaat van de goede bedoelingen. We zijn terecht bezorgd over de toestand waarin de samenleving verkeert, en we vragen ons af hoe het daar nu mee verder moet. Ook de vraag ‘waartoe wetenschap’ is hierdoor ingegeven. Het is een belangrijke vraag in de praktijk van het wetenschapsbeleid. Maar voor een theorie van sociale processen zou de eerste vraag moeten luiden: hoezo wetenschap. Zoals ook de evolutietheorie in het teken staat, niet van het waarom maar van het hoezo.