De Gids. Jaargang 166

[p. 941]

[Nummer 11]

René Boomkens
Het decenniumdenken

Wanneer is het begonnen? De neiging om de recente historie op te delen in hapklare brokken, aan de hand van de scheidslijnen tussen de decennia: de jaren vijftig, de jaren zestig, de jaren zeventig, tachtig, ja, negentig. De nineties heetten al zo rond 1992: toen reeds was het psychogram van dat geweldige tijdvak vastgelegd. Kunnen we straks misschien een nieuw soort nostalgie vaststellen: de weemoed naar een decennium dat nog moet komen - de roaring twenties, maar dan van de eenentwintigste eeuw? Het is niet geheel onvoorstelbaar; volgens diverse postmoderne denkers heeft de geschiedenis voor ons haar klassieke betekenis verloren van een lineair opgebouwd archief vol leerzame en instructieve ervaringen. In plaats daarvan is de geschiedenis nu een chaotische grabbelton geworden, waaruit we naar believen kunnen graaien om ons heden - ons ‘eeuwige Nu’ - mee te stofferen. Gaat het zo ook met de decennia, waarin we ons recente verleden indelen? Wat hebben ‘de jaren vijftig’ of ‘de jaren zestig’ die zo'n prominente rol spelen in de huidige politieke debatten, te maken met de geschiedenis van die periodes zoals die door contemporaine historici is opgetekend? Hoe functioneren deze decennia in onze alledaagse en politieke verbeelding? Waarom deed Pim Fortuyn een beroep op de jaren vijftig en wezen kardinaal Simonis en Hans Wiegel de jaren zestig aan als ‘oorzaak’ van het huidige ‘zinloze geweld’? Wanneer werden de jaren zeventig uit ons historisch bewustzijn verwijderd? Waarom keerden zij weer terug als fascinerend onderdeel van de populaire verbeelding, in de vorm van disco, Abba, Saturday Night Fever - maar niet als het tijdperk van punk, krakers en terreur? En dan de eigthies. Het geboortedecennium van de huidige twintigers, de ‘aanstormende’ generatie. Of is zo'n term als ‘aanstormende generatie’ nog wel op zijn plaats? Het generatiedenken lijkt nauw verbonden met het decenniumdenken, en beide lijken hun wortels in het decennium van de jaren zestig te hebben liggen. De jaren vijftig bestaan dankzij de jaren zestig, daarvoor waren

[p. 942]

de decennia nog minder uitgesproken: we hadden inderdaad de roaring twenties als Amerikaans fenomeen, en de ‘jaren dertig’ als crisistijd, maar die leggen het toch af tegen het begrip interbellum, dat op een duidelijk lineair-historische redeneertrant is gestoeld, in tegenstelling tot de decennia, die zich tot elkaar lijken te verhouden als geïsoleerde belevenissen of betekenissen.

De interessantste vraag is natuurlijk niet of ons denken in termen van decennia historisch adequaat is. De echte kwestie is: waarom doen we het? Wat hebben we eraan? Wat hebben we aan die ‘eeuwige’ referenties aan de jaren vijftig? Waarom werden de sixties de politiek-culturele schietschijf die ze momenteel zijn? Welk historisch bewustzijn spreekt uit deze drang om onze eigen Bildungsjaren zo op te delen in quasi-veelzeggende tijdperken? Hoe verhoudt het min of meer officiële decenniumdenken van de wetenschappers, essayisten en journalisten zich tot de populaire cultuur waarin de decennia vrijwel elk jaar opnieuw gerecycled worden? Het lijkt voor de hand liggend om de beeldvorming, c.q. de nieuwere media als televisie, video en internet, een grote rol toe te schrijven in deze onbelemmerde herhaling van recente geschiedenis in de vorm van kant-en-klare sensaties en evenementen, die ons op dezelfde wijze uit ons ‘Nu’ bevrijden als een vakantie van twee weken naar de Malediven.

Maar het kan ook anders zijn. Misschien is er een nog onzichtbaar, geheim verband tussen de vijf decennia die ons in de greep houden ('50, '60, '70, '80 en '90), en hebben we die decennia nodig om onszelf een plek te geven in een ingewikkelde culturele en politieke omgeving. Wellicht dienen de decennia als symbolen of emblemen waarmee verschillende generaties hun plaats in de cultuur bepalen, of fungeren ze als cruciale politieke referenties, die elkaar als het ware instandhouden: conservatieven en progressieven hebben beiden hun onderlinge decennia nodig om hun conflict uit te vechten, waarmee de decennia weer terugvallen in de aloude lineaire historische logica. Veel wijst er echter op dat de decennia zelf hun eigen culturele of imaginaire leven zijn gaan leiden en opduiken als het ze zelf zo uitkomt. Dat kan een kwestie van de onzichtbare hand van de marktwerking zijn, maar kan ook wijzen op nieuwe culturele of zelfs religieuze verbeeldingen van de geschiedenis. Schept de populaire cultuur nieuwe verbeeldingen van onze eigen (voor)geschiedenis, creëert de mode een nieuw tijdsbesef? In hoeverre laat de populaire verbeelding zich nog sturen door de officiële culturele voorschriften en het officiële historische bewustzijn? En hoe los staat dat officiële historische bewustzijn nog van die populaire verbeelding van de recente historie?

[p. 943]

In de vijf bijdragen aan dit aan het decenniumdenken gewijde nummer van De Gids lopen de populaire verbeelding en het officiële historische bewustzijn bij voortduring in elkaar over, wat op zich al typerend mag heten voor de conditie van het laatste decennium, de jaren negentig van de vorige eeuw, die toch te boek staan als het tijdperk van de vrolijke verzoening en van de proliferatie van nieuwe media van communicatie en informatie: één groot feest met andere woorden. Om die reden ook staan diezelfde jaren negentig nu te boek als het decennium van de grote oppervlakkigheid - iets dat werd versterkt door de ogenblikkelijk tot Historische Cesuur uitgeroepen terroristische aanslag van 11 september 2001. Maar historische breuken bewijzen zich, zelfs in ons ultrasnelle universum, pas na enige tijd, en de ‘decennia’ fungeren daarbij als hulpmiddelen om dergelijke breuken te verwerken, te verklaren en eventueel af te wijzen. Terwijl diverse radio- en televisiezenders haast at random de afgelopen decennia herdenken, buigt De Gids zich over dat herdenken zelf: waarom denken wij in termen van decennia? Wat levert het ons op? Wat hebben die decennia ons eigenlijk te melden? Het gaat er daarbij niet zozeer om het denken in termen van decennia te kritiseren of af te wijzen, als wel om te bepalen wat het ons oplevert, wat de beperkingen ervan zijn, en ten slotte ook wat de charmes en uitdagingen zijn die die decennia ons te bieden hebben.

De auteurs hebben allen wel iets met het decennium waarover zij schrijven. In de meeste gevallen waren die decennia hun formatieve jaren, of de jaren waarmee zij zich in geschrifte nadrukkelijk verbonden hadden. De inzet was om van die verbondenheid iets meer te maken: een plaatsing van dat ene decennium in het huidige tijdsbesef, het lopende debat over politiek, cultuur, leefstijl, enzovoorts, dat keer op keer lijkt terug te vallen op de decennia die hier aan de orde zijn: de jaren vijftig, zestig, zeventig, tachtig en negentig - een halve eeuw die zijn stempel drukt op de culturele verbeelding van het nieuwe millennium, waar uiteindelijk weinig nieuws aan valt te ontdekken, althans wanneer we het vergelijken met die vijf decennia. Misschien is het decenniumdenken wel de meest consistente, zij het altijd uiterst schematische en onvolledige, manier om met de eigen recente historie om te gaan in het tijdperk waarvan zo vaak wordt gezegd dat het nog slechts bestaat uit beleving van het ‘hier en nu’, dat van welk historisch bewustzijn ook geen sprake meer is. Laat dit een poging zijn het hier en nu in een net iets ander daglicht te plaatsen. Dat noemen sommigen historisch bewustzijn.