De Gids. Jaargang 164

[p. 737]

[Nummer 10]

Inleiding

‘Wat zijn deze essays anders dan groteske lichamen, samengesteld uit verschillende onderdelen, zonder duidelijke vorm, zonder enige orde, samenhang of proportie, behalve dat ze toevallig zijn.’

Het citaat is van Michel Eyquem de Montaigne (1533-1592), om wie niemand die over het essay wil schrijven, heen kan. Montaigne wordt immers over het algemeen als de uitvinder van het genre beschouwd. Dat betekent echter niet dat zijn uitspraak over het essay duidelijkheid verschaft. Het zegt ons eerder wat een essay níet is dan wat het wel is.

Maar ook die onzekerheid hebben we van De Montaigne geërfd. Nog steeds bestaat er geen eenduidige definitie van een essay. ‘Het is de meest vrije vorm van literatuur,’ zegt de een; ‘Het is een literair vormgegeven persoonlijk standpunt,’ beweert de ander. De Britse auteur Ian Hamilton vatte al die verschillende opvattingen mooi samen. ‘Een essay,’ schrijft hij, ‘kan een uitgebreide recensie zijn, een reportage, een reisjournaal, een opgekalefaterde lezing, een opgeblazen reisnotitie, een opgedirkte preek.’ Een essay, met andere woorden, kan alles zijn.

Die regelloosheid heeft het essay lange tijd een slechte naam bezorgd, meent Hamilton. Dat geldt echter alleen voor bepaalde tijden en in bepaalde landen. In Nederland staat het essay al minstens een eeuw in hoog aanzien, ook al horen essaybundels tot de slechtst verkochte boeken. Er wordt zelfs beweerd dat het Nederlands zich beter leent voor essays dan voor verhalend proza, wat overigens lijkt te veronderstellen dat het essay altijd uit onopgesmukte taal bestaat.

Misschien is dat laatste waar. Onze grootste essayisten van de afgelopen vijftig jaar, zoals Karel van het Reve, Renate Rubinstein, Rudy Kousbroek, Hella S. Haasse en Kees Fens, schreven en schrijven eloquent, maar vooral ook helder: altijd geven ze je het gevoel alsof ze je simpelweg hun vragen en hun opvattingen over een bepaalde kwestie voorleggen.

De vorm van het essay lijkt niet alleen onze taal te passen, maar

[p. 738]

ook ons karakter. Hoe vaak immers hebben essays in Nederland niet tot culturele en politieke debatten gevoerd? Denk aan de vele essays van Fens over literatuur en literatuurkritiek, van Haasse over het belang van de bellettrie en over de positie van vrouwen, en van Van het Reve en Kousbroek over - ja, waarover niet?

Fens, Kousbroek, Hermans en Haasse hebben inmiddels voor ten minste één generatie erflaters gezorgd. Hun werk doet in gedrevenheid en overredingskracht niet voor dat van hun voorgangers onder. De hartstochtelijke betogen van Willem Jan Otten tegen de legalisatie van euthanasie bijvoorbeeld hebben tot ontelbare tegenreacties geleid, en de overdenkingen van Anil Ramdas, Xandra Schutte en Paul Scheffer voeren telkens weer tot debatten over wat ‘normaal’ is, en wat ‘anders’.

Dat het essay ons denken nog steeds beïnvloedt, staat dus buiten kijf. De vraag is of we binnen de geschiedenis van het Nederlandse essay een bepaalde ontwikkeling kunnen waarnemen. Anders gezegd: gaan de essayisten van de jongere generatie op een andere manier met bepaalde vraagstukken om dan hun voorgangers?

Om een antwoord op die vraag te vinden, vroeg de redactie van De Gids een aantal jongere essayisten een ooit spraakmakend opstel van een van de ouderen te herschrijven. Het ging daarbij uitdrukkelijk niet om een polemiek. De vraag was of en hoe de thema's die de inmiddels klassieke essayisten bezighielden, in de handen van hun opvolgers zouden veranderen.

Aan Nelleke Noordervliet vroeg de redactie daarom zich aan een herschrijving van Hella S. Haasses essay ‘Over de liefde en de rol van de vrouw in verhaal en drama’ te wagen. Dirk van Weelden goot ‘Antipathieke romanpersonages’ van W.F. Hermans in een nieuwe vorm. Arjen Mulder werd uitgedaagd ‘De wenende aap’ van Rudy Kousbroek een tweede leven te geven; M. Februari werd verzocht een nieuwe versie van ‘De eigenzinnigheid van de literatuur’ van Kees Fens te schrijven, en Tijs Goldschmidt ten slotte stortte zich met terugwerkende kracht in het debat over de reuzenkoeskoes.

Eén definitie van het essay ten slotte kan wel met zekerheid worden gegeven. Het essay - het woord zegt het - is een poging, ingegeven door nieuwsgierigheid. In die zin is dit nummer een verzameling ‘herhaalde pogingen’. Met die pogingen brengen essayisten van de jongere generatie tot uitdrukking wat de nieuwsgierigheid van de oudere voor deze tijd oplevert.

M.S.