De Gids. Jaargang 164

[p. 727]

Lien Heyting
Geachte,

Bomen, een geit en suggesties, daarover ga ik het hebben. Achterop de catalogus bij de tentoonstelling Brushwood van Robert Zandvliet die deze zomer te zien was in het Amsterdamse Stedelijk Museum, staat in kleine oranje letters een tekst. Nou ja, een tekst - het is meer een decoratieve suggestie van een tekst. De oranje lettertjes zijn gedrukt over grotere paarse en bruine letters met daaronder een afbeelding van brede penseelstreken in diverse kleuren. Wie de oranje tekst na enig turen heeft ontcijferd, leest: ‘De afgelopen vier jaar heeft Robert Zandvliet zich geconcentreerd op één specifiek genre: het landschap. Vanuit een sterk bewustzijn voor de lange traditie van dit genre maakt hij schilderijen die alsmaar verder van het herkenbare af zijn komen te staan en steeds abstracter en complexer zijn geworden. De voorstellingen zijn nauwelijks meer te herkennen als velden, bossen en meren. [...]’

De kunstcritica Janneke Wesseling was niet erg ingenomen met de schilderijen van Zandvliet, zoals bleek uit haar recensie in NRC Handelsblad. Weliswaar zitten die schilderijen volgens haar goed en degelijk in elkaar, maar toch bleef zij als beschouwer zitten met de vraag ‘waar dit nu allemaal over gaat’. ‘Zijn schilderijen zijn volgens hem landschappen, bijvoorbeeld een weg tussen velden, een viaduct van bovenaf gezien, of bomen en struiken. Af en toe kan je er inderdaad zoiets in ontdekken, maar dit heeft steeds een willekeurig karakter. [...] Nergens onderga ik een overtuigende landschappelijke sensatie van ruimte, atmosfeer, lucht, licht of gebladerte. Dat hoeft kennelijk ook niet, want bij ieder werk staat vermeld: “zonder titel”.’ Dat een enkele bruine verfstreek een associatie oproept met een boomstam, vindt Janneke Wesseling ‘al te gemakkelijk’ en ze verzucht dan ook: ‘Maar als Zandvliet een boom wil schilderen, waarom schildert hij dan geen boom?’

Bij die zin uit haar recensie stokte ik en dacht: Wat is er met Janneke Wesseling aan de hand? Waarom mag Zandvliet geen suggesties van bomen schilderen? Zich door bomen, bos en kreupelhout

[p. 728]

(Brushwood) laten inspireren, zonder dat allemaal herkenbaar weer te geven? Toen ik verder las, zag ik dat Janneke Wesseling haar vraag nogeens omdraaide: ‘En andersom: als Zandvliet abstract wil schilderen waarom schildert hij dan niet abstract?’

Het antwoord ligt voor de hand: kennelijk wil hij geen van beide. Een paar dagen na het lezen van deze recensie stuitte ik in de essaybundel Oversprongen van Thijs Goldschmidt op ‘Het sprookje van de verzamelaar en de zeventien kleurvlakjes’. Goldschmidt vertelt over een kunstverzamelaar die ervan droomde een werk in huis te hebben van een van de schilders van De Stijl. Op een dag zag hij een gouache van Bart van der Leck, een abstracte compositie van vierkanten, rechthoeken en driehoekjes. Hoewel hij de gouache eigenlijk niet kon betalen, kocht hij die toch. Toen hij het werk thuis had en er naar keek, ‘gebeurde er iets afschuwelijks’: hij zag ‘in de elementen waaruit de gouache was opgebouwd plotseling een geitenkop. Hij schrok, wilde dat het niet waar was, maar de geitenkop wist van geen wijken. De verzamelaar was zijn voorstellingsloze gouache kwijt. “Had dan een geit geschilderd als u zo nodig een geit moest schilderen”, mompelde hij nurks, terwijl hij opstond, zijn blik afwendde van de gouache en stampvoetend door de kamer beende.’ Of de ‘abstracte’ geitenkop-gouache echt bestaat, weet ik niet. Thijs Goldschmidt vertelt hier een ‘sprookje’. Maar de schilder Bart van der Leck heeft wel echt bestaan en ook heeft hij met kleine kleurvlakjes op een witte achtergrond verschillende geitenkoppen geschilderd die op het eerste gezicht inderdaad niet geiterig aandoen. Hij heeft zelfs een hele serie siertegels van zulke bokken- en geitenkoppen gemaakt. Met die geometrische kleurvlakjes of streepjes componeerde hij ook stillevens, een merrie met veulen, een bloeiende appeltak, klaprozen of een moeder met kind. Maar hij behoedde de kopers van zijn werk voor de afschuwelijke ervaring van de kunstverzamelaar uit het sprookje door de titels die hij aan zijn werken gaf. Die laten geen ruimte tot misverstanden: ze luiden bijvoorbeeld Stilleven met fles, Gaande kat, Lelies, of Jonge geit. Alleen in de jaren 1918 tot 1921 heeft Van der Leck onder invloed van Mondriaan enkele abstracte schilderijen gemaakt die hij Compositie noemde en aan het eind van zijn leven, in de jaren vijftig, deed hij dat nog een paar keer. In die composities valt geen geit, geen klaproos of lelie te ontdekken.

In het sprookje van Goldschmidt wordt de titel van de gouache van Bart van der Leck wijselijk weggelaten. Anders was er helemaal geen aap uit de mouw gekomen en had de titel de verzamelaar voor zijn teleurstelling behoed. We moeten maar aannemen dat de

[p. 729]

gouache, net als de schilderijen van Zandvliet, geen titel had.

De verzuchting van de kunstverzamelaar - ‘Had dan een geit geschilderd als u zo nodig een geit moest schilderen’ - kan ik me beter voorstellen dan die van Janneke Wesseling - ‘Maar als Zandvliet een boom wil schilderen, waarom schildert hij dan geen boom?’ De verzamelaar voelde zich belazerd, hij had meteen willen zien dat de gouache niet abstract was, maar een geit voorstelde, nu had hij een kat in de zak gekocht. Janneke Wesseling had geen reden om zich bekocht te voelen. Ze wist bij voorbaat dat Zandvliets schilderijen geïnspireerd waren door het landschap, zonder dat hij een bepaald landschap wilde weergeven. Ze wist dat hij abstracte fantasieën op het landschap schilderde, of geabstraheerde landschappen, of hoe je het maar noemen wilt.

En wat bedoelt ze met: ‘waarom schildert hij dan geen boom?’ Ik neem aan dat het elke boom mag zijn, een Van Goyenboom, een Van Goghboom, een gestileerde, vroege Mondriaanboom, een Monetboom, of een schilderkunstige variant op welke boom dan ook, zolang maar meteen duidelijk is: dit is een boom. Verfstreken die een beeld van een boom oproepen deugen, maar verfstreken die slechts een associatie oproepen met een boomstam, deugen niet. Het is of Janneke Wesseling de schilder Zandvliet verwijt dat hij van twee walletjes eet. Abstract, maar ook figuratief. En andersom. Misschien zit er wel iets plausibels in haar redering. Meestal is het leuk om in een schilderij of een tekening iets herkenbaars te traceren. Het verhoogt de waardering van de kijker. Zandvliet maakt abstracte schilderijen. Door tegelijk het landschappelijke van zijn kleuren, vormen en lijnen te benadrukken, is zijn werk verzekerd van herkenning zonder dat hij hoeft te voldoen aan de eisen die aan een landschapsschilder worden gesteld. Die mag een landschap weergeven zoals hij wil, gestileerd of vervormd, maar het moet toch iets oproepen dat de kijker een gevoel geeft van: Ja, zo is het. Janneke Wesseling noemt dat ‘een overtuigende landschappelijke sensatie’. Ze heeft gelijk: die sensatie geven de schilderijen van Zandvliet niet, daar zijn ze te abstract voor.

Net als de geitenkop van Van der Leck zijn Zandvliets schilderijen ambivalent. Toch hoop ik niet dat Robert Zandvliet bomen gaat schilderen. Want bij Zandvliet stoort die ambivalentie mij niet. Daarvoor zijn zijn doeken te meeslepend geschilderd. Bij Bart van der Leck ligt het anders: hij kon geen geiten schilderen, alleen geabstraheerde blokjesgeiten.

Nu nog iets over een echt bestaande boom waar ik het steeds al over wilde hebben: de berk in mijn voormalige volkstuin. Als het

[p. 730]

over bomen gaat, moet ik altijd aan die berk denken. Die berk heb ik iets vreselijks aangedaan.

Vijftien jaar geleden, toen ik mijn volkstuin nog maar net had, vond ik dat de berkentakken te veel licht wegnamen. De laagste takken moesten weggezaagd, zo besloot ik in het voorjaar. We begonnen met de dikste tak. Toen die er bijna af was, werd de zaag plotseling nat en zagen we dat er vocht opwelde uit de zaagwond. De berk bloedde en hield niet meer op. We probeerden de wond af te dichten, eerst met plastic en later met een speciaal soort berkenlijm, maar de stroom was niet te stelpen en hield nog dagenlang aan. We hadden de takken er in het najaar af moeten zagen, maar dat wist ik niet. In het voorjaar stuwen de boomwortels vocht omhoog om de bladknoppen uit te laten komen. Berkenhaarwater, berkenshampoo. Al dat water gutste nu langs de stam naar beneden. Na een paar weken was de fiere berk veranderd in een treurberk, met hangende takken en weinig blad.

Ja, de berk staat er nog, hij heeft de aanslag overleefd. Maar hij is nooit meer helemaal de oude geworden. In de takken, die net iets teveel omlaag hangen, zit nog altijd de suggestie van een jeugdtrauma.