De Gids. Jaargang 164

[p. 661]

[Nummer 9]

Kees van Twist
Brief van een museumdirecteur

Het kan mijn perceptie zijn, maar ik heb het idee dat er meer dan ooit geschreven wordt over museumdirecteuren. Nou had ik in mijn vorige leven voortdurend het gevoel dat er dagelijks in de kranten geschreven werd over de omroepen en vooral over al datgene wat er mis was bij de publieke omroepen. Ik vertrouw mezelf dus niet zo, want wanneer je tot een bepaalde groep hoort ben je nu eenmaal gericht op alles wat er over jouw groep geschreven wordt. Maar wanneer ik zie hoeveel artikelen er in de laatste maanden zijn verschenen in Vrij Nederland, HP/de Tijd, de Volkskrant, en in NRC Handelsblad, met zelfs een wekelijkse serie in de gratis krant de Spits over het leiden van een museum, dan is de grote aandacht geen gezichtsbedrog maar werkelijkheid. We mogen ons kortom als musea, en in het bijzonder als museumdirecteuren, verheugen in een verhevigde belangstelling van het journaille.

Gebeurt er nou werkelijk zo veel binnen de organisatie van de museumwereld of is het slechts uit gebrek aan inhoudelijke verhalen over spraakmakende tentoonstellingen en aanwinsten dat men zich maar op de organisatie van de musea heeft gestort? Ik heb het vermoeden dat het allebei is. De aandacht voor het organisatorisch beleid van de musea komt enerzijds voort uit een gebrek aan grote inhoudelijke museumonderwerpen over tentoonstellingen en verwervingen, die grote inhoudelijke debatten uitlokken en anderzijds uit de door journalisten opgemerkte belangrijke fase van verandering binnen de organisatie van de musea. Daarbij gaat het onder meer om een aantal fundamentele vragen over veranderingen van opvattingen over de rol en plaats van de musea binnen de samenleving, hoe musea ingericht en geleid moeten worden en, heel belangrijk, welke functie in dat geheel de museumdirecteur vervult.

De manier waarop er over geschreven wordt lijkt een nieuwe kijk aan te kondigen op de plaats en de rol van musea in de samenleving, je ziet het ook aan de reactie van de politiek. Men voelt in Den Haag dat aan de discussie over de musea niet meer te ontkomen is, dat

[p. 662]

opvattingen aan het verschuiven zijn, maar er bestaat zowel in de Kamer als bij de regering nog allerminst een duidelijke politieke visie over dit onderwerp, alleen over het publieksbereik huldigt men uitgesproken opvattingen. Er worden dus werkgroepen opgericht en er worden nota's geschreven. Daarbij wekt Den Haag de indruk dat geld niet het grootste probleem is wanneer we zien hoe snel er een half miljard beschikbaar is gesteld voor de verbouw van het Rijksmuseum, maar bij de toezegging ontbrak echter een uitgesproken visie wat er politiek wordt verwacht bij deze gulle gift. Inhoudelijke voorwaarden aan de beschikbaarstelling van dit geld zijn er niet gegeven.

Zo werd vorig jaar augustus spontaan de commissie Publieksbereik hedendaagse kunst en musea door de staatssecretaris ingesteld zonder het museumveld, de Nederlandse Museumvereniging, het mini-convent van de grote kunstmusea of de Stichting Museum-jaarkaart, vooraf te vragen of er wel behoefte was aan een commissie met zo'n specifieke opdracht. Ik ben ervan overtuigd dat wanneer de staatssecretaris het had onderzocht dat hij dan met een commissie was gekomen met een veel fundamentelere opdracht, namelijk een onderzoek naar de rol en de betekenis van de kunstmusea in de Nederlandse samenleving. Wanneer die commissie ook de opdracht had gekregen eens over de grens te gaan kijken om te vergelijken wat de overeenkomsten en verschillen zijn met andere landen dan had men geconstateerd dat in alle landen de musea met dezelfde zijnsvragen kampen.

Gezien de beperkte opdracht en de tijd waarbinnen het rapport geschreven moest worden konden de uitkomsten van de commissie Publieksbereik dan ook niet anders dan teleurstellend zijn. Er is in het eindrapport nauwelijks sprake van onderzoek, hooguit hier en daar een steekproef, veel open deuren, in de aanbevelingen veel tips die we al lang kenden en opnieuw een onuitroeibaar geloof dat een dagelijks televisieprogramma over kunst een nieuw publiek naar de kunstmusea zal brengen. De musea staan voor veel fundamentelere vragen dan louter de vraag naar het publieksbereik. De vragen die nu aan de orde zijn raken het wezen van de musea, en dan denk ik aan vragen als: met welke bedoelingen houden we er musea op na? En: wat mogen we verwachten van al die musea? Deze vragen gaan veel verder dan de vraag naar marketingmethoden om nieuw publiek binnen te lokken. Het zou de politici sieren als ze bereid zouden zijn die vraag naar het publieksbereik wat naar de achtergrond te schuiven en eerst de principevragen over doel en aard van de musea eens te beantwoorden.

[p. 663]

We kunnen er als musea zelf in ieder geval een begin mee maken. Het is in de eerste plaats onjuist om alle musea onder een noemer te vangen. We lezen in die grote hoeveelheid krantenartikelen die nu over de musea verschijnen vaak als openingszin dat het aantal musea in Nederland dramatisch is toegenomen, van zo'n driehonderd in de jaren vijftig naar meer dan duizend musea nu. Onzin, niet alles wat zich museum noemt is ook een museum. We zijn er bij gebaat om die hele groep musea kritisch te onderscheiden naar aard en doel. We zullen dan tot de conclusie komen dat er heel veel oudheidkamers in ons land zijn, een respectabel aantal historische musea, een mooi aantal kunstmusea, een aantal prachtige gespecialiseerde verzamelmusea en een aantal gedenkwaardige historische plaatsen. Het uiteenrafelen van de te onderscheiden musea vormt het begin van het ontwerpen van een visie, want je ontdekt dat er verschillende museumvisies nodig zijn omdat de ene categorie zich niet laat vergelijken met de andere categorie.

Er zijn musea waar het publieksbereik van een lagere orde is dan het verzamelen, behouden en bewaren van de collectie, denk bijvoorbeeld aan het Letterkundig Museum. Er zijn musea waar het bedrijven van wetenschap onlosmakelijk verbonden is met de verzameling die men beheert. Als dat het geval is dan moet een museum daar ook de prioriteit kunnen leggen en zich niet laten opzadelen met oneigenlijke taken en doelstellingen. Er is een groot aantal oudheidkamers en streek- of stadsmusea in ons land. Deze zijn er voor de herkenbaarheid van de identiteit van de stad of de streek. Het zijn musea of oudheidkamers waar de geschiedenis van zo'n stad, dorp of streek wordt bewaard en op verhalende wijs wordt getoond. Het is eenvoudig te verklaren waarom er veel van dergelijke musea in ons land zijn. Iedere stad en streek heeft zijn eigen identiteit en verhaal en het is de opdracht van iedere gemeente en provinciebestuur om in het behouden en bewaren van zijn geschiedenis te investeren. Het gaat in dergelijke musea en oudheidkamers dan niet alleen over de geschiedenis van het verre verleden, maar ook over de verhalen en objecten van de jongste geschiedenis. De eisen die aan zo'n museum of oudheidkamer worden gesteld zijn daarmee van een totaal ander karakter dan de voorwaarden die gelden voor een kunstmuseum.

Kunstmusea vormen een apart verhaal. Hoeveel kunstmusea kan Nederland eigenlijk hebben zonder aan kwaliteit te verliezen door een te groot gedrang op een vrij beperkte kunstmarkt waardoor je in al die kunstmusea hetzelfde ziet? Zijn de kunstmusea in hun collectievorming en presentaties nog van elkaar te onderscheiden en

[p. 664]

hoe zou je dat onderscheid kunnen versterken? Er is natuurlijk een groot verschil tussen de musea die de oude kunst tot hun verzamelgebied rekenen en de musea die de hedendaagse kunst verzamelen en tonen. Misschien moet aan het begrip hedendaagse kunst nog een nieuwe nuance worden toegevoegd. Wellicht moeten we accepteren dat er musea zijn die we vroeger nog rekenden tot de musea van de hedendaagse kunst maar die tegenwoordig het museum van de 20ste eeuw zijn geworden. Het zou geen schande zijn wanneer het Stedelijk Museum in Amsterdam tot deze erkenning zou komen, zich daarop zou gaan profileren en voor de hedendaagse kunst allianties aangaat met kleinere musea die beter voldoen aan het predikaat museum van de hedendaagse kunst. Het Museum for Modern Art in New York is niet voor niets een huwelijk met PS 1 aangegaan. De grote historische kunstcollecties in ons land in het Rijksmuseum in Amsterdam, het Mauritshuis in Den Haag, het Van Gogh Museum, het Kröller-Müller Museum op de Hoge Veluwe, het zijn bijna kunsttoeristische fenomenen, en daar geldt dan ook als een van de belangrijkste criteria van beleid voor: de ontvangst van honderd duizenden toeristen die de belangrijkste kunstcollecties van Nederland willen zien. Op het behouden, bewaren, versterken en presenteren van deze collecties en het navenante grote publieksbereik dienen deze musea en hun directeuren dan ook primair beoordeeld te worden. Wanneer het daarbij ook de opdracht aan het Rijksmuseum is om nog een andere rol te vervullen dan louter het internationale befaamde museum van de Nederlandse kunst en het ook wordt verplicht te functioneren als de toonder van onze nationale geschiedenis waar alle ingezetenen van Nederland verplicht een keer geweest moeten zijn, dan moet het museum ook de beschikking hebben over een goed geoutilleerd educatief centrum voor al die jonge en nieuwe Nederlanders. De vraag is dan of het Rijksmuseum aan een half miljard wel genoeg heeft. De erkenning dat er een paar grote kunsthistorische musea in ons land zijn die de opdracht hebben om deze rol te vervullen en daarop ook worden aangesproken kan ertoe leiden dat collecties versterkt moeten worden en daar zullen andere musea dan aan moeten willen bijdragen. Zo is het zelfs denkbaar dat er hergroeperingen van collecties plaatsvinden waardoor er musea zijn die ook in de behoefte te functioneren voor de toeristenindustrie kunnen voorzien. Het concentreren van het aanbod van de schilders van de Haagse School of het porselein zou een mogelijkheid zijn.

Wanneer we kijken naar de huidige praktijk van de Nederlandse kunstmusea dan zou je de musea welhaast willen verplichten om

[p. 665]

eens een week met elkaar de hei op te gaan en onderling uit te maken waarin men zich van elkaar wil onderscheiden. Onderscheiden qua karakter van het museum, onderscheiden in de opbouw van de collecties en in de wijze van presenteren. Natuurlijk zullen er overlappingen zijn en vult men elkaar aan, maar een dergelijke verder doorgevoerde onderlinge afstemming van beleid tussen de kunstmusea verhoogt de herkenbaarheid van de kunstmusea in ons land in de opbouw van collecties en in de presentaties. Het leidt in ieder geval ook tot een veel efficiëntere manier van geld uitgeven. Het zal dan tevens blijken dat die vermaledijde publieksaantallenneurose ook niet voor elk kunstmuseum in gelijke mate van toepassing is.

Een dergelijke verandering van de museumpraktijk heeft fundamentele gevolgen voor de wijze waarop musea georganiseerd en geleid worden. De benoeming van een nieuwe lichting directeuren gaat verder dan de wens van museumbestuurders om een ander type directeur te willen omdat die meer publieksgericht zou zijn dan de traditionele kunsthistoricus die opklimt tot museumdirecteur. Er is een veel fundamentelere vraag aan de orde. De musea in de 21ste eeuw moeten hun posities bepalen: de musea hebben een eigen identiteit en de directeur is daar dienend aan, en in het licht van die opvatting wordt er nu een ander type directeur benoemd. De oude praktijk dat een museum zijn identiteit voornamelijk te danken had aan de toevallig zittende directeur en dat daar het hele apparaat aan ondergeschikt wordt gemaakt komt daarmee definitief te vervallen en wordt als een interessant verschijnsel uit de 20^ste eeuw bijgezet. De musea krijgen eindelijk waar ze recht op hebben: een eigen identiteit los van de opvattingen van een toevallige directeur. Dat betekent dat directeuren, bestuurders en conservatoren dienstbaar moeten worden aan de identiteit van het museum en zulks vraagt principieel om een andere manier van werken.