De Gids. Jaargang 164

[p. 234]

Monica Soeting
Geachte,

We waren naar Leipzig gekomen voor het grote festival ter gelegenheid van Bachs tweehonderdvijftigste sterfdag. De stad stond, zoals dat hoort, in het teken van Bach: bakkers verkochten Bachtaartjes, boekwinkels hadden Bachbiografieën en Bachbeschouwingen in hun etalages liggen, en restaurants adverteerden met Bachmenu's. Door de straten flaneerden concertgangers, waaronder opvallend veel oudere Nederlanders in windjack. De omgeving van de Thomaskirche deed daarom af en toe aan het ncrv-programma ‘Kerkepad’ denken, wat een vervreemdend effect had: alsof we een verkeerd televisieprogramma waren binnengelopen.

We hadden dat gevoel eerder gehad. Vanuit het supermoderne Hauptbahnhof waren we naar een buitenwijk doorgereisd. Daar namen we intrek in een modern hotel aan de rand van een splinternieuw winkelcentrum. Toen we de volgende dag naar de achterkant van het centrum wandelden, troffen we ongerenoveerde ddr-woningen aan - de muren zwart van de bruinkoolneerslag, de verf van raamkozijnen en deuren afgebladderd. In een enkel geval groeiden er bomen uit het dak.

Het is een bekend beeld in Oost-Duitse steden. Sinds de val van de muur wordt er met man en macht aan de renovatie van de beroemdste steden gewerkt, en een groot deel van de voormalige ddr ziet er elf jaar na de Wende niet veel anders uit dan West-Duitsland. Toch zijn er nog legio gebouwen te vinden die sinds de jaren veertig van de vorige eeuw niet meer onderhouden zijn. In de toeristencentra moet je ze echter intussen zoeken. Leipzig is geen uitzondering, ook al domineren drie naargeestige ddr-flats nog steeds een deel van het centrum en staat er een betonnen universiteit op de plek waar ooit een middeleeuws universiteitsgebouw pronkte. Wat geen oorlog voor elkaar kreeg, meldt een bordje, lukte het ddr-regime: hier werden in de jaren zestig niet alleen het oude universiteitsgebouw, maar ook een middeleeuwse kerk opgeblazen.

Toch zijn ook in Leipzig de belangrijkste historische gebouwen inmiddels gerestaureerd. Bovendien beheersen hier verschillende West-Europese winkelketens het straatbeeld. Zelfs de markthandelaren verkopen geen andere waren dan hun West-Duitse collega's; de Zuid-Duitse brezel was tien jaar geleden in Leipzig een onbekend fenomeen, maar tegenwoordig wil men je doen geloven dat de zoute krakeling deel uitmaakt van een oeroude Thüringse traditie - een mooi voorbeeld van wat de Britse auteur Eric Hobshawn invented tradition noemt.

In Leipzig riekt niet alleen het winkelaanbod naar verzonnen traditie. Ook het geschiedenismuseum, opgericht door de door Hellmut Kohl in het leven geroepen Stichting ‘Haus der Geschichte’, biedt een beeld dat misschien niet helemaal verzonnen genoemd kan worden, maar dat op zijn minst te zwart-wit is. In een schitterende tentoonstellingsruimte wordt op indrukwekkende en pedagogisch verantwoorde wijze een beeld gegeven van de geschiedenis van ‘Diktatur und Widerstand in der Sowjetischen Besatzungszone und der ddr

[p. 235]

vor dem Hintergrund der deutschen Teilung’. Kosten noch moeite zijn gespaard om de geschiedenis van de ddr aanschouwelijk te maken. De ongerijmdheden van het dagelijks leven hebben echter in dit prestigeproject geen plaats; zoals de geschiedenis hier gepresenteerd wordt, lijkt de revolutie van 1989 een logisch en onafwendbaar gevolg te zijn geweest van de opstand op 17 juni 1953. Het is alsof de slogan ‘Wir sind das Volk’ - door Kohl in 1989 handig omgebogen tot ‘Wir sind ein Volk - veertig jaar lang onderhuids het denken van de ddr-burgers beheerst heeft.

De werkelijkheid was natuurlijk anders. Om dat duidelijk te maken, is een heel ander museum nodig; een museum dat in rommeligheid de morsigheid van het dagelijkse leven weerspiegelt.

Zo'n museum bestaat in Leipzig. Je moet er echter wel naar zoeken. In het ‘Haus der Geschichte’ vonden we een stapeltje gele papiertjes, weggemoffeld onder glanzende folders van de plaatselijke vvv. De papiertjes leken op de pamfletten waarmee veel Duitse universiteiten bezaaid zijn. Deze Flugblätter riepen echter niet op tot een demonstratie of een ‘Urabstimmung zum Streik’. Ze informeerden toeristen op bescheiden wijze over het Stasi-museum ‘In der Runden Ecke’. ‘Manch einer der Besucher der Stadt Leipzig,’ stond er op bijna verontschuldigende toon te lezen, ‘wird die Stationen der “sanften Revolution” aufsuchen wollen, um wenigstens noch etwas von ihrer räumlichen Atmosphäre in sich aufzunehmen.’ Waarna de bezoeker erop gewezen werd dat het museum in het voormalige hoofdkantoor van de Stasi gehuisvest is, en dat zich dat niet ver van het centrum en de Thomaskirche bevindt. Er hoeft, meldde het pamflet, dus niet ver gelopen te worden om te zien waar en hoe de Stasi in Leipzig opereerde, en waar ook de ‘sanfte Revolution’ plaatsvond - in de nacht van 4 op 5 december 1989 gaf de Stasi na een grote burgerdemonstratie haar hoofdkwartier in handen van het Leipziger ‘Bürgerkomitee’.

‘In der Runden Ecke’ is een groot, negentiende-eeuws gebouw, waar je makkelijker aan voorbij loopt dan aan het ‘Haus der Geschichte’. Op de begane grond is het Stasimuseum gevestigd, daarboven bevinden zich de kantoren van de Gauk-commissie, die de Stasi-archieven beheert. Terwijl we in de hal op de gids wachtten, probeerden we ons voor te stellen wat we zouden gaan zien. ‘Besucher - gerade aus den Bundesländern -’ beloofde het gele blaadje ons, ‘sind immer wieder erschüttert wenn sie die Ausstellung gesehen haben: So schlimm hatten sie sich das nicht vorgestellt.’

De waarheid was ook hier anders. Want ‘schlimm’ bleek niet het juiste woord te zijn. Zelfs ‘Banalität’ voldeed niet. Wat we zagen, was een bijna onvoorstelbare knulligheid. De ddr is, zo moesten we vaststellen, veertig jaar lang niet alleen door fanatici, principiële dienstkloppers en botte misdadigers geregeerd, maar vooral ook door benepen boekhouders.

Het eerste wat ons trof, nadat we een kaal en kleurloos original Stasi-kantoorkamertje hadden bezichtigd, was een gigantische stapel cassettebandjes met de meest uiteenlopende etiketten: alle grote namen uit de geschiedenis van de westerse popmuziek leken vertegenwoordigd te zijn. Bandjes uit het Westen, legde de gids uit, werden door de Stasi onderschept. Niet, zoals de burgers verteld werd, omdat ze decadente muziek bevatten, maar omdat de Stasi ze zelf nodig had. Ten eerste waren de ddr-bandjes van een veel minder goede kwaliteit dan de westerse, en ten tweede werd er zoveel afgeluisterd, dat de Stasi aan een constant bandjesgebrek leed. Wat er met de afgeluisterde gesprekken gebeurd was, wist de gids niet. Uitgetikt waren ze, uiteraard, en gekopieerd, maar de hoeveelheid afgeluisterde gesprekken was zo groot geweest, dat men met het meeste materiaal waarschijnlijk niets gedaan had. Toen de Stasimedewerkers in december 1989 de enorme massa documenten wilden vernietigen, had de papiervernietiger - een oeroud

[p. 236]

model - het na een paar uur begeven. Zielige hoopjes half verpulpte papierbundels lagen nog naast de machine.

In een volgende kamer had men vermommingmateriaal tentoongesteld. Dat was van zo'n slechte kwaliteit dat de eerste de beste amateurtoneelvereniging zich ervoor zou schamen: een koffertje met opschrift ‘Bauarbeiter und Araber’ bevatte zulke knullige pruiken en armetierige kledingstukken dat je je niet kon voorstellen hoe iemand zich ooit door een als Arabier verklede Stasimedewerker had kunnen laten misleiden.

Een grote verzameling weckflessen met daarin zogenaamde ‘Geruchstücher’ vulde een volgende tentoonstellingsruimte. De doekjes deden op het eerste gezicht aan stukken stofdoek denken. Ironisch genoeg waren ze daadwerkelijk gebruikt om af te stoffen. Van iedereen die om wat voor reden dan ook naar het Stasikantoor ontboden werd, nam de Stasi een ‘Geruchsprobe’. Dat wil zeggen: nadat de ontbodenen tot hun grote opluchting hadden mogen vertrekken, werd de zitting van hun stoel met een doekje afgeveegd en werd het doekje in een weckfles gestopt. In de meeste gevallen voor later: het zou nog eens van pas kunnen komen als men de betreffende persoon zou moeten zoeken.

De klap op de vuurpijl was een uitvinding van een van de medewerkers van het postkantoor van Leipzig. In het postkantoor controleerde verschillende ambtenaren dagelijks grote stapels post. Overbelast als ze waren, zochten ze regelmatig naar hulpmiddelen om hun controleactiviteiten te vereenvoudigen: enveloppen onzichtbaar openen is blijkbaar niet het makkelijkste werk dat er bestaat. Nog problematischer was het zoeken naar boodschappen in onzichtbare inkt. Die kun je vinden door de brief tegen het licht te houden. Omdat je daarvoor een hand en een arm gebruiken moet, is dat vermoeiend, vooral als je honderden brieven per dag bekijken moet. Een slimme ambtenaar bedacht daarom het volgende. In een bureaula werd een stofzuiger geplaatst (type ddr in dit geval). De stofzuigerslang werd zo gemonteerd dat hij de lucht niet naar binnen zoog, maar uitblies. In het bureaublad werd een rond gat gezaagd, waar de slang doorheen werd getrokken. De brief werd op het uiteinde van de slang geplaatst, de stofzuiger, of beter, stofblazer, werd aangezet en voilà: het papier zweefde in de lucht, en de controleur kon de brief zonder enig lichamelijk ongemak bestuderen. Echt geheime boodschappen waren overigens in al die jaren niet vaker dan een of hoogstens twee keer ontdekt.

De Stasi, meende de gids, was uiteindelijk aan haar ongeleide ijver ten gronde gegaan. Als ze niet zo veel mensen mee de ondergang in getrokken had, was dat om te lachen geweest.

Omdat de verschillen tussen het Haus der Geschichte en het Stasimuseum wel erg groot waren, vroegen we of we de directrice mochten spreken. Dat kon - de sfeer in het museum was informeel, en als we het niet erg vonden om op een paar krakkemikkige stoelen tussen allerlei dozen te zitten, wilde ze best een praatje met ons maken.

De directrice maakte een vriendelijke en energieke indruk. Ze was niet onder de indruk van onze verbijstering over de macht van de knulligheid, noch over onze ontzetting over de inlijving door het westen. Geschiedvervalsing was een woord waarmee ze dagelijks te maken kreeg.

Ze had haar leven lang onder de benepenheid van het ddr regime geleden. Als dochter van een predikant had ze in de jaren vijftig moeten meemaken hoe schoolvriendinnetjes haar schriften aan een Stasimedewerker hadden doorgespeeld. De Stasi had haar handschrift vervalst en haar naam onder een opruiende tekst geschreven. Een opleiding aan het gymnasium zat er daarom voor haar niet in, en ondanks haar zangtalent was ze van het conservatorium gestuurd. Haar zoon was als lid van een milieuorganisatie verschillende keren door de Stasi opgepakt en verhoord.

Ze had meegedaan aan de beroemde Leipzi-

[p. 237]

ger maandagavonddemonstraties, en tijdens de nacht van 4 december 1989 was ze het Stasigebouw in gegaan. Ze was getuige geweest van de onderhandelingen tussen Stasimedewerkers en leden van het Bürgerkomitee. Na de ‘Wende’ had ze ontdekt dat de ondervrager van haar zoon in het centrum van Leipzig een milieuwinkel had geopend. Heel eventjes, zei ze, had ze overwogen een steen door de ruit te gooien. Ze had het niet gedaan, omdat haar dat te banaal leek.

Het interesseerde haar niet dat Kohl met de geschiedenis aan de haal was gegaan. Dat de nieuwe officiële geschiedenis in een prachtig gebouw midden in het stadscentrum zetelde, deerde haar niet. Ze had te veel meegemaakt: de Tweede Wereldoorlog, de Stasiterreur en de Wende; heldendom, verraad, moed en lafheid. Een broer had naar het westen moeten vluchten, een zuster had zich tot model ddr-burger ontwikkeld. En toch had ze zich niet uit het veld laten slaan. Integendeel. Als ze iets uit de geschiedenis putte, was dat energie. Energie om haar leven op de best mogelijke manier gestalte te geven. Ze genoot van haar leven als Museumsleiterin, haar tweede leven, zoals ze het noemde. En het meest, zei ze, genoot ze van het feit dat ze naar Bach kon luisteren, zoveel en zo vaak als ze wilde, zonder begeleidende propaganda over Bach als Marxist avant la lettre. Dat nu de commercie met haar lievelingscomponist aan de haal ging, kon haar niet schelen. De uitvinding van nieuwe tradities liet haar koud. Het enige wat haar bezighield, was het werven van fondsen, het vinden van de juiste vrijwilligers, en het organiseren van internationale bijeenkomsten. Ze gaf ons folders over de activiteiten van het museum. Niet alleen was ze druk bezig met de organisatie van discussieavonden over de vraag ‘Wieviel Wahrheit verträgt der Mensch?’, ze had met haar medewerkers net de tentoonstelling ‘Vom Aufbruch zum Alltag’, samengesteld, een tentoonstelling over de tijd direct na de val van de muur.

De directrice had het druk. Ze moest het gesprek beëindigen. Bij haar werk, wilde ze nog kwijt, kwam het op inventiviteit aan. Er was constant gebrek aan geld en middelen. Improviseren was het trefwoord.

Aangeslagen verlieten we het museum, we liepen via het nieuwe uitgangscentrum naar de Thomaskirche. Het was aan het eind van de middag, de cafés liepen vol en voor de kerk verzamelden de toeristen zich voor het volgende concert. Wij gingen op een terras zitten en probeerden een antwoord te vinden op de vraag hoeveel waarheid een mens verdraagt. We zochten naar een conclusie; naar iets wat we van al deze tegenstellingen, overeenkomsten, parallellen en al dan niet verzonnen geschiedenissen konden leren. Naar iets wat de levensgeschiedenis van de museumdirectrice ons kon leren. Het lukte niet. Het enige wat we voelden, was verwarring en vervreemding. Het leek alsof we gedwongen werden de ontwikkeling vom Aufbruch zum Alltag heel dunnetjes over te doen.