De Gids. Jaargang 164

[p. 84]

Oek de Jong
Een rij handkarren

Breitner is er vroeg voor opgestaan, zoals hij wel vaker doet wanneer hij in de stad wil fotograferen. Hij houdt van de drukte en beweging in de Amsterdamse straten, maar ook van de ochtendstilte, de lange schaduwen die een nog laagstaande zon werpt, van roerloos water waarin zich de huizen weerspiegelen. Het is ook handig om in alle vroegte te fotograferen: er zijn nog maar weinig mensen op straat, zodat hij zijn stadsgezichten met figuren gemakkelijker kan componeren.

Hij loopt van zijn huis aan de Lauriergracht naar de Wallen en daar zoekt hij zijn weg naar de plek die hij al een tijd in zijn gedachten heeft: een bocht in de Oudezijds Achterburgwal. In de stegen weerklinken zijn voetstappen. Ergens wordt een raam omhoog geschoven. Uit een kelderwoning klinkt kindergekrijs. In een halfdonker café staan de stoelen op de tafels. De bedompte geur van bier en afval mengt zich met de frisse lucht.

Daar gaat Breitner met zijn zwarte bolhoed en zijn camera. Hij is nog geen veertig. Hij ademt. Hij huivert misschien even in de ochtendkilte na te weinig slaap. De ijle schaduwen van bomen, gaslantaarns en brugleuningen glijden over hem heen. Wanneer hij een brug afloopt schuiven zijn voeten in zijn schoenen naar voren, tegen het leer aan.

Nog een steeg, dan is hij ter plaatse en ligt rechts van hem de Oudezijds Achterburgwal. Er zijn toch een paar mensen op de kade. Hij maakt er gebruik van, impulsief als hij is. Hij kiest meteen zijn standpunt, volgt in de zoeker van de camera de bewegingen van zijn figuren en drukt dan af. Uit de camera komt een zacht geluid van werkend mechaniek.

Meer dan honderd jaar later zie je op de foto die bocht in de Oudezijds Achterburgwal. De zon staat nog laag en beschijnt de achtergevels van de huizen aan de Zeedijk. Ruiten blinken. Overal hangt

[p. 85]

George Hendrik Breitner, Gezicht op de Oudezijds Achterburgwal, ca. 1900

[p. 86]

wasgoed buiten de ramen, het heeft daar de hele nacht gehangen, boven de gracht. De houten steunen van lege waslijnen werpen lange, schuinse schaduwen op de gevels. Het is pril licht dat op de oude huizen valt.

Het water van de gracht is glad. Het weerspiegelt de huizen, een schuit die er ligt afgemeerd. Er drijft rommel in, papier - en zelfs dat afval zou je van dichtbij willen zien, gefotografeerd: de doorweektheid van het papier, een oude krant, opschriften, vlekken, de sporen van wat dan ook. Werden de grachten toen al gespuid? Het zal wel. Maar die nachtelijke stroming is voorbij. Roerloos drijft het afval in dat water vol weerspiegeling. Het water stinkt. Er hangt een putlucht tussen de huizen. Breitner kan het ruiken.

De kade ligt nog in de schaduw. Aan de rand van het water staat een rij handkarren, wachtend op de mannen die ze straks over de kasseien zullen duwen, beladen met zakken aardappelen of manden met groenten die op een standplaats in de jodenbuurt worden verkocht. Voor die karren kwam hij. Zij maken het beeld: die karren, in ruststand, vlak naast het water. Stille getuigen zou je ze kunnen noemen. Elke avond worden ze daar neergezet, door die en die, mannen die elkaar van gezicht wel kennen, en vroeg in de ochtend worden ze opgehaald. Het ijzerbeslag van de wielen ratelt dan weer over de kasseien.

Verschillende typen karren zijn er te onderscheiden. Breitner ziet dat ook wel, maar hij staat er niet bij stil, zo gewoon is het. Maar ik zie het nu door mijn Itoya pocketlens en verheug mij in het opmerken van die verschillen en vind het mooi dat karren van hetzelfde type in elkaar geschoven zijn, als een stel. Karren met een bodem van planken zie ik en karren die slechts een paar latten als bodem hebben, ongetwijfeld om ze lichter te maken voor de duwende mannen. En terwijl ik door mijn pocketlens kijk, herinner ik me, of meen ik me te herinneren, dat ik dat in mijn plattelandse kinderjaren nog heb gezien: een trekhond, een hond die onder zo'n handkar meeliep als trekdier, in een leren tuig, schuw, uiterlijk gedwee; en er schiet me te binnen dat je een honderd jaar geleden in Amsterdam kerels had die in de winter een paar centen verdienden door karren tegen de beijzelde en spiegelgladde bruggen op te slepen. Duizenden karren waren er in de stad en duizenden koetsen en geen spaan is er van over.

Ja, mooi, die karren langs het water. Stemmig noemden ze dat in die tijd. De oude huizen, dat water met zijn weerspiegeling, de stilte, die atmosfeer van achterbuurt. Maar aan het stemmig-mooi ont-

[p. 87]

komt de foto door die vier mensen op de kade. Hoog en donker verrijst er een pakhuis, de muur welft zich in een bocht, hij helt over; her en der staan de luiken open, schots en scheef hangen ze aan de gevel. Voor het pakhuis staat een man op klompen, met een pet en een witte kiel, hij staat haast tegen de muur aangedrukt en kijkt opzij. Zijn houding lijkt onmiskenbaar: hij staat te pissen (en houdt vanuit zijn ooghoeken de fotograaf in de gaten). Hoort Breitner het, terwijl hij in de zoeker van zijn camera kijkt? Registreren zijn oren - waarvan er een zo goed te zien zal zijn op de foto die van hem genomen zal worden op zijn doodsbed - het geluid, zo vertrouwd in deze buurt van cafés, dronken zeelui en hoeren? Drukt hij daarom af: om op zijn stemmige foto van een achterafgrachtje een vent te hebben die staat te pissen?

Of is deze witkiel bezig de deur van het pakhuis te openen? Het kan immers gebeuren dat zo'n oude deur klemt, dat je er haast met je buik tegenaan gaat staan om hem even op te tillen voordat je de sleutel omdraait. Staat hij vlak naast of juist voor de deur? De schaduwen zijn te diep om het goed te kunnen onderscheiden. Maar als het zo is dat hij de deur van het pakhuis opent, dan is de heer met hoed, die een paar meter achter hem staat, misschien zijn baas en is de jongen met het bolle gezicht en de pet, die zich pal achter deze heer bevindt (en naar de fotograaf kijkt), een loopjongen. Baas en loopjongen wachten dan tot de knecht het pakhuis heeft geopend.

Maar misschien is die witkiel toch aan het wateren. Is de heer die stil lijkt te staan op weg naar een volgende deur en hoort de jongen, die hem op de voet volgt, alleen bij hem. Dat deze jongen, zo vroeg op straat, in dienst is van een van beide mannen, lijkt voor de hand te liggen, maar het kan ook zijn dat hij niets met hen te maken heeft. Hij staat stil om goed op de foto te komen en die heer gaat vlak voor hem langs.

Dan is er die vrouw, op de rug gezien. Hoort Breitner de rokken van deze vrouw, die het drietal zojuist gepasseerd is? Ze is klein en gedrongen, haar rokken maken haar plomp. Het is een oude vrouw, zo te zien, uit het gewone volk. Ze draagt een omslagdoek om haar hals en op haar hoofd een wit gehaakt kapje. Breitner weet wat voor vrouw dit is: hij herkent haar aan haar kleding. Ik weet het niet. Wel is de rugzijde van deze vrouw zo expressief dat ik me meteen een voorstelling maak van de voorzijde: een zeer gerimpeld gezicht, een bijna tandeloze mond en een haakneus. Ja, haar rokken moeten te horen zijn in de stilte, temeer daar ze over de keien slepen en vegen.

[p. 88]

Breitner verplaatst zich, nadat de glasplaat in zijn camera met een gedempt geluid is gevallen. Een zogenaamd valplatensysteem zit er in die camera, zodat je een aantal opnames achter elkaar kunt maken. Hij ademt zonder het te beseffen. De wereld deelt zich aan hem mede, onophoudelijk, terwijl hij een paar passen de brug oploopt, in de richting van de Spooksteeg. Komen er door de steeg geluiden van de Zeedijk? Een kar die langs de steeg rijdt, even opklinkend geratel dat daarna weer verdoft. Van het IJ of het Centraal Station misschien de schrille toon van een stoomfluit, helder en langgerekt.

Op de brug, nog geen minuut later, maakt Breitner een tweede opname. De heer met hoed en de jongen zijn niet meer te zien. De man met de witkiel is naar de rand van de kade gelopen, hij staat tussen twee karren in, buigt zich naar voren en kijkt over het water naar de volgende brug. De oude vrouw is doorgelopen en de rij karren nu bijna gepasseerd. Rechts op de voorgrond een stukje brugleuning - Breitners schildersoog heeft er op gelet.

Hij gaat nog verder de brug op en maakt een derde opname. Van de vier figuren valt er geen meer te bekennen. In de verte duwt een man voorovergebogen zijn kar naar de brug, zijn werkdag is begonnen. Breitner loopt naar die brug tussen Korte Niezel en Stormsteeg en maakt daar nog drie opnames van de gracht in tegengestelde richting.

Dan is het genoeg geweest. Hij kijkt om zich heen. Wat te doen? Hij heeft wel zin om nog even bij een vrouw in bed te kruipen. Er is een aardig meidje hier vlakbij en hij is joviaal. Door het vroege opstaan krijgt hij nu opeens die stijve waarmee hij anders wakker wordt. Hij heeft ook honger. Hij loopt naar de Dam, waar de paardentrams en huurkoetsen staan en al meer leven is. In een koffiehuis zit weldra de room in zijn snor.

Ik verzin het maar, want ik weet niet wat hij na het maken van deze zes foto's is gaan doen. Hij kan naar zijn atelier op het Prinseneiland zijn gelopen, langs de tjalken aan het Damrak. Misschien is hij meteen naar huis teruggekeerd. Hij heeft in elk geval de glasplaten ontwikkeld en er eigenhandig vergrotingen van gemaakt.

Honderden foto's volgden.

Nog dikwijls genoot hij van een vrouw die een brug kwam aflopen, van het schelle zonlicht op een winterdag, van tjalken in het ijs, van de nauwe toegang tot het brede Rokin, waar een muur altijd met affiches was beplakt, van regen in de stad en glimmende kasseien.

[p. 89]

Tot het plotseling niet meer vanzelfsprekend was dit alles te zien.

Toen lag hij stil op zijn bed, in een fijn katoenen hemd. Iemand had zijn stugge haar bevochtigd en opzij gekamd, als bij een jongen die op de foto gaat.