De Gids. Jaargang 164

[p. 11]

Daan Asser
Glasgow door de lens van Thomas Annan

Princess Street gezien vanuit King Street. Een gewone straat in het oude hart van Glasgow in 1877. King Street was in 1722 geopend en genoemd naar de toen regerende koning George i. Naar welke ‘princess’ onze straat is genoemd kon ik niet achterhalen. George had een zoon (de latere George ii) en een dochter. Misschien waren zij het wel.

Dit is bepaald geen foto om over naar huis te schrijven, zou je zeggen. Een straatje dat zich niet tot bespiegelingen leent. Het is niet mooi, niet extreem lelijk, maar plain: eenvoudig, gewoon, alledaags en weinig attractief. De foto is zelfs als zodanig niet spectaculair. In 1877 waren er al duizenden foto's gemaakt in alle denkbare landen en streken en van allerlei soort. Oorlogen in al hun gruwelijkheid waren allang in beeld gebracht, exotische oorden waren reeds indrukwekkend gefotografeerd.

Het is wel een heel degelijke foto. De fotograaf was zichtbaar een vakman. De compositie getuigt van het door de schilderstraditie getrainde oog. De opstelling van de camera is met zorg gekozen en de keus is overtuigend. De gefotografeerde straatzijde toont een bijna pittoreske afwisseling van oude huizen die de straat zelfs iets aantrekkelijks geeft. Bovendien kon door deze gezichtshoek worden bereikt dat de blik van de kijker door de straat wordt getrokken naar het open einde van de bocht in de verte. Dat effect wordt versterkt door de zon op de laatste huizen in die bocht en het wat donkerder object dat daarachter een dwarsstraat markeert. De middagzon speelt door het beeld. De parallelle, diagonale belichting op de voorgrond en de achtergrond geeft maximale diepte. De foto is ook uitermate scherp. Kortom een prachtige plaat.

Thomas Annan, die de foto nam, was destijds een bekende en succesrijke fotograaf in Glasgow.¹ Na zijn dood werd hij vooral geroemd vanwege zijn fotografische reproducties van schilderijen. Hij stond dan ook bekend om zijn oog voor een goede compositie. Bovendien was hij ervaren in het fotograferen van gebouwen en stads-

1 Bij wat hier volgt heb ik me onder meer gebaseerd op Anita Ventura Mozley, ‘Introduction to the Dover Edition’ in: Thomas Annan, Photographs of the old closes and streets of Glasgow, 1868/1877: with a supplement of 15 related views; with a new introd. by Anita Ventura Mozley, New York: Dover Publications, 1977, p. v-xii. Met dank, ook voor andere informatie, aan Lynne Vezza van de Mitchell Library te Glasgow. Andere oude foto's van Glasgow, waaronder die van Annan, zijn te zien op de site www.mitchelllibrary.org, ‘digitisation projects’, met de zoekterm ‘Annan’.

[p. 12]

gezichten. Genoeg redenen voor de Glasgow City Improvement Trust om Annan in 1868 opdracht te geven stadsdelen te fotograferen die het veld zouden ruimen voor nieuwbouw waartoe het stadsbestuur in 1866 had besloten. Later, in 1877, kreeg Annan opdracht om nog wat meer van zulke foto's te nemen en een daarvan is deze. De stadsvernieuwing werd ingegeven door de zorg om het voortschrijdend moreel en lichamelijk verval van de bewoners van de volkomen verkrotte wijken van de oude binnenstad rond Trongate, Saltmarket en Highstreet. Dat stadsdeel was tot in de achttiende eeuw nog het centrum van bedrijvigheid en wetenschap geweest maar inmiddels door de industriële revolutie gaandeweg het domein geworden van het verpauperende proletariaat. Glasgow voerde in die tijd de lijst aan van Britse steden met de ergste krottenwijken. ‘I think the poorer classes of Glasgow excel even those in Liverpool in the bad eminence of filth, uncombed and unwashed children, drunkenness, disorderly deportment, evil smell, and all that makes city poverty disgusting,’ schrijft in 1856 de Amerikaanse consul in Liverpool, Nathaniel Hawthorne, bij een bezoek aan deze buurt. Zijn verzorgde taal contrasteert scherp met de bittere ellende die hij beschrijft en maakt zo - waarschijnlijk niet eens bedoeld - het opgeroepen beeld extra indringend. Het is niet alleen de verdrijving van de onbeschrijfelijke armoede en het moreel verval dat men met de stadsvernieuwing door de Trust beoogde maar vooral ook de verbetering van de hygiënische situatie. Het was de eeuw van de rondspokende cholera en de sanitaire beweging in die dagen besefte dat de bestrijding daarvan gevonden kon en moest worden in opruiming van de smerige en overbevolkte slums.

De grote schoonmaak die de Trust beoogde riep destijds gemengde gevoelens op omdat veel oude en gezichtsbepalende stukken stad zouden verdwijnen. Men wilde de herinnering daaraan bewaren. Er was ook een zekere angst dat de stad een geheel negentiende-eeuws uiterlijk zou krijgen: een stad ‘almost as new as Chicago’. Annans opdracht vloeide voort uit de wens om ‘many old and interesting landmarks’ vast te leggen. Het te vernietigen beeld moest geconserveerd blijven. Annan was zelf geen sociaal hervormer, hij fotografeerde niet om aan de kaak te stellen. Hij documenteerde in opdracht. Zijn duidelijke en rustige foto's van wat eens was, werden geliefd, getuige latere edities. Maar voor ons zijn ze vooral een indringende documentatie van het armetierige bestaan in de sloppen van de destijds in bevolkingsaantal tweede stad van Groot-Brittannië.

Nog een keer terug naar onze foto. Hij toont een straat die inderdaad

[p. 13]

Thomas Annan, ‘Princess Street seen from King Street’, Glasgow, 1868 Plaat 24 uit: Photographs of Old Closes, Streets &c. taken 1868-1877

[p. 14]

later is opgeruimd (King Street bestaat nog wel). We zien hier niet de slums op hun ergst. Links herkent men de lommerd aan het gebruikelijke uithangteken met de drie gouden ballen. In de ‘sale room’ waar kennelijk de verpande spullen die niet waren ingelost werden verkocht, was het wat muf, want het raam staat open. Rechts op King Street 33 vinden we de zijgevel van een school. Het is de school van de wijkkerk, de bekende Tron Kirk, verscholen achter de huizenrij links gelegen aan Trongate, genoemd naar de Tron, de stadswaag. In de kerktoren bewaarde men lange tijd de gewichten. De uit 1528 daterende kerk brandde in 1794 af en werd vervangen door een nieuwe, maar de oude en mooie toren bleef bewaard. De school heeft waarschijnlijk de stadsvernieuwing overleefd. Op een mogelijk rond 1906 genomen foto van de binnenplaats van het ernaast gelegen appartementenblok King Street 35-61 kunnen we namelijk zoiets als gymnastiektoestellen onderscheiden, wat doet vermoeden dat de school daar toen nog gevestigd was. Zij zal in 1877 vast nog wel niet zulke toestellen hebben gehad. Op de begane grond van nummer 33 zien we de huiselijke etalage van een kruidenier die, zoals het originele exemplaar van de foto beter laat zien, ‘Empress Sauce’ en een ‘Mixture of the finest Teas imported’ voor slechts twee shillings en acht pence in de aanbieding heeft. Een ton ligt verloren in de goot. Verderop staan een paar kratten en enkele karren. Op straat bevinden zich ook wat mensen die door de betrekkelijk lange belichtingstijd ‘bewogen’ zijn. In een latere uitgave zijn de mannen op straat onhandig bijgewerkt tot een rommelig gegroepeerd drietal, maar de vage vrouw met haar crinoline achter de lantaarnpaal is dan weggeretoucheerd. Overigens verraden de vele schaduwen op het origineel dat het er, anders dan het beeld suggereert, nogal druk moet zijn geweest.

In de verte komt de straat uit op Saltmarket. Het wat donkerder object dat we daar nog net aan de overkant van Saltmarket kunnen onderscheiden is het wenkend perspectief van de vernieuwing. Het is een spoorwegviaduct dat de foto onbedoeld nog wat symboliek meegeeft, want ook de spoorwegaanleg door de binnenstad werd destijds gezien als een geschikt middel om van verkrotting af te komen en licht en lucht de stad binnen te voeren. Het kan verkeren.