De Gids. Jaargang 162

[p. 854]

Maarten Asscher
eachte,

Met een verwijzing naar de Vlaamse gewoonte om boven sommige brieven bij wijze van aanhef slechts het woord ‘Geachte’ te plaatsen, gevolgd door een komma, opent De Gids bij deze een nieuwe correspondentierubriek. De rubriek ‘Geachte,’ kan correspondentie aan en van de redactie bevatten. Iedere aflevering behelst één bijdrage met een maximale lengte van 1000 woorden. In deze rubriek kan zowel door de lezers als door de redactie zelf over ieder onderwerp geschreven worden, al dan niet in reactie op een eerdere bijdrage in deze rubriek of een ander recent stuk uit De Gids. Maar de redactie kan, zonder opgave van redenen, besluiten om een discussie te staken en op een ander onderwerp over te gaan.

De geschiedenis van de uitgeverij over de afgelopen vijfhonderd jaar valt in te delen overeenkomstig de vier ontwikkelingsstadia van de verjaardagstaart. In het eerste stadium bakte moeder eigenhandig een taart met ingrediënten die ze zelf bij de boer of uit de winkel had gehaald. In het tweede stadium waren de authentieke ingrediënten vervangen door kant en klaar spul uit een pakje of door een voorgebakken taartbodem uit de supermarkt. In het derde stadium bestelde moeder een taart in de winkel, die geheel verzorgd werd afgehaald of thuisbezorgd. En in het vierde en laatste stadium bestelt moeder een volledig verzorgd verjaardagspartijtje, compleet met clown, poppenkast, bijbehorende taart en ander snoepgoed. Deze tot de verbeelding sprekende indeling, die ik ontleen aan een artikel van B. Joseph Pine 11 en James H. Gilmore in het juli/augustus-nummer van de Harvard Business Review (‘Welcome to the Experience Economy’) laat zich als volgt spiegelen aan de uitgeverij.

Eerst was er eeuwenlang de ambachtelijke uitgever, die tevens drukker en boekhandelaar was en die zijn boeken en tijdschriften geheel zelf vervaardigde en verkocht. Vervolgens richtte de uitgever zich uitsluitend nog op het uitgeven en liet hij de uit te geven publicaties eerst buitenshuis vervaardigen, maar wel onder zijn volledige redactionele en productionele regie, waarna ze eveneens elders werden verkocht. In het daaropvolgende stadium kocht de uitgever steeds meer kant-en-klare producten en diensten in van tekst- en vertaalbureaus, auteursteams, packagers, freelance-redacties, agenten etcetera, om die na gereedkomen voor zijn rekening en risico op de markt te brengen. En het laatste stadium is dat we zelfs die mensen ‘uitgever’ noemen die eigenaar en/of directeur zijn van een holdingmaatschappij waarin uitgeverijen en productiebedrijven van boeken, tijdschriften, kranten, tv-zenders, films, Internetdiensten en andere media-activiteiten zijn ondergebracht.

Moeder weet allang niet meer hoe je zelf een

[p. 855]

taart zou moeten bakken, maar ze staat er wel als een stralende gastvrouw bij als de kaarsjes worden uitgeblazen.

Het is de vraag wat deze ontwikkeling betekent voor het traditionele en vroeger zo essentiële beroep van redacteur, ook in Nederland wel editor genoemd. Traditioneel, omdat het zo oud is als de techniek van de drukpers, en essentieel omdat deze editor de kwalitatieve selectie, de redactionele begeleiding en de inhoudelijke eindverantwoordelijkheid voor de te publiceren teksten uitoefende.

Wetenschappelijke tijdschriften, die sinds eeuwen functioneerden op basis van peer review (dat wil zeggen beoordeling van het wetenschappelijk gehalte van artikelen door andere gezaghebbende personen in het betreffende wetenschapsgebied) zijn in de afgelopen decennia in een crisis komen te verkeren. Sterk stijgende abonnementsprijzen tegenover nauwelijks stijgende of zelfs dalende bibliotheekbudgetten hebben vele auteurs het Internet opgejaagd, waar zij soms zeer ambitieuze en supersnelle eigen publicatiedomeinen hebben ingericht, compleet met geavanceerde zoeksystemen. De functie van editor is daarmee uit het proces verdwenen. De auteur is weer zelf zijn eigen editor geworden, net als in het tijdperk van voor de uitvinding van de drukpers, met dat verschil dat de verspreidingsmogelijkheden nu dankzij het Internet nog veel spectaculairder zijn dan met de drukpers ooit mogelijk was.

Ook op krantenredacties is de functie van editor in het nauw geraakt. De redacteuren van een hedendaagse krant worden geacht hun eigen artikel niet alleen te schrijven en te redigeren, maar het ook nog eigenhandig op te maken. Een eindredacteur komt er niet meer aan te pas en voor enige vorm van peer review (in de vorm van onderlinge kritiek en discussie) ontbreekt zowel de tijd als de benodigde redactionele bezetting.

In de boekenuitgeverij is het al niet veel beter gesteld. Veel van wat Nederlandse uitgevers van algemene boeken op de markt brengen (zowel fictie als non-fictie) is sowieso vertaald werk, dus dat wordt kant en klaar ingekocht en vervolgens vertaald, zelfs bij literaire boeken soms door een heel vertalerscollectief, om geen onnodige tijd te verspillen. En wat wel oorspronkelijk Nederlands werk is wordt steeds vaker aan freelance-redacteuren uitbesteed, om de eigen organisatie van de uitgever zo lean en mean mogelijk te houden. Zo verworden veel uitgeverijen tot procesmanagement-ondernemingen, die in redactioneel opzicht geen waarde toevoegen, maar uitsluitend in marketing- en promotie-power hun rol moeten zien te bewijzen.

Gegeven het feit dat Internet, als totaal open systeem met maximale toegankelijkheid voor zowel aanbieders als afnemers van teksten, het meest laagdrempelige publicatiepodium is dat je je kunt indenken en aangezien het dus grotere uitgevers geen schaalvoordelen biedt ten opzichte van kleinere uitgevers, is het de vraag of uitgeverijen van wetenschappelijke tijdschriften, kranten en boeken zich dit verval van het beroep van editor wel kunnen veroorloven. Het is nu al zo dat Amerikaanse kranten de grootste moeite hebben om jong redactioneel talent te werven en aan zich te binden. De jongste generatie Woordwards en Bernsteins gaat liever het Internet op, waar zowel de ontwikkelingsmogelijkheden als de expressievrijheid en - dank zij de advertentie-inkomsten - ook de salarisperspectieven vele malen gunstiger lijken.

Ironisch genoeg - ironisch, omdat de dood van de traditionele literaire uitgeverij tegenover het geweld van de massamedia al vaak is gepredikt - kon het wel eens zo uitpakken dat juist deze oudste tak van de uitgeverij (het publiceren van schone letteren en teksten op het terrein van de humaniora) nog het minst vatbaar zal blijken te zijn voor de bedreigingen van Internet. De literaire uitgeverij heeft er in termen van distributie-, promotie- en verkoopmogelijkheden dezelfde voordelen van als de grote mediaconglomeraten, terwijl voor de producten van een literaire uitgeverij - de ro-

[p. 856]

man, de poëziebloemlezing, de essaybundel - in een elektronisch archievendomein nooit een volledig bevredigend equivalent gecreëerd zal worden. In dat opzicht staat de literaire uitgeverij, in vergelijking met de wetenschappelijke uitgeverij, onverwacht stevig temidden van de Internet-aardverschuivingen. Zelfs als, in een niet zo verre toekomst, het boek pas wordt afgedrukt en van een omslag voorzien (bijvoorbeeld in een boekhandel), op het moment dat de klant een exemplaar wil hebben, dan nog zal de literaire uitgever voor de door hem doorgegeven redactionele en esthetische waarde een opbrengst kunnen toucheren en zo zijn plaats in de boekenketen veilig kunnen blijven stellen.

Maar in dat toekomstscenario moet de literaire uitgeverij dan wel weten hoe het recept voor de taart luidt, welke ingrediënten eraan te pas komen en wat de perfecte bereidingswijze voor het baksel is. En daarom is de literaire uitgever temidden van alle collega's in het veelvormige uitgeversvak misschien het meest van alle erbij gebaat om het vak van redacteur in ere te houden. Want anders is hij - met of zonder taart - nog lang niet jarig.