De Gids. Jaargang 162

[p. 656]

Kees Bokweide
Van de leesplank
De ene weduwe is de andere niet

Het heeft even geduurd voordat ik me durfde wagen aan Taal zonder mij, een hommage van Kristien Hemmerechts aan haar overleden echtgenoot Herman de Coninck. Ik herinnerde me die nogal exhibitionistische foto waarop zij samen in bad zaten. Leuke foto voor het familiealbum, maar waarom laat je zoiets publiceren? Egotripperij? Die foto paste mij te veel in een trend. Want, realiseerde ik me, elk boek geeft weliswaar iets van zijn schrijver prijs en is in die zin autobiografisch, maar tegenwoordig profileren steeds meer schrijvers zich nadrukkelijk door met hun meest intieme ervaringen voor den dag te komen. Geen verzinsels of verdichtsels meer, geen abstracties van ideeën of gevoelens, maar simpele bekentenisliteratuur naar aanleiding van een emotionele, herkenbare gebeurtenis. Dood, liefde of overspel - you name it - en de lezers lusten er wel pap van. Als het ook nog over een bekende persoonlijkheid gaat, dan is succes verzekerd. Is de hausse in dit genre niet begonnen met Niets te verliezen en toch bang van Renate Rubinstein?

Al die bekentenissen hebben meestal weinig met literatuur te maken. Dit soort boeken vereist dus een andere manier van beoordelen. Een mooie schrijfstijl, verrassende beelden of een originele visie zijn niet langer van belang. Maar waar moet je als lezer dan op letten? Ik denk dat een auteur die zijn eigen leven beschrijft over zelfkennis en zelfspot moet beschikken en gezegend moet zijn met een flinke dosis relativeringsvermogen. Beschikt hij niet over die eigenschappen of wil hij het ernstiger aanpakken, dan moet hij de moed hebben zichzelf compromisloos te analyseren en bloot te geven. Wat hij absoluut niét moet doen is zichzelf ophemelen. De zelfverheerlijking die Connie Palmen na de dood van Ischa Meijer in I.M. tentoonspreidde, vond ik ergerlijk en schaamteloos. Had ze uit die ‘unieke’ relatie met Ischa maar iets van de zelfspot van hem overgenomen. Postuum eigende ze zich de slimme Ischa Meijer toe, alsof hij nooit een ander mens had ge- en bekend. En al die leuke herinneringen aan hem verwerkte ze voornamelijk ter meerdere eer en glorie van zichzelf. Een arrogante ijdelheid die ik kan missen als kiespijn.

Maar toen las ik dan toch Taal zonder mij. En dat stelde me niet teleur, want Kristien Hemmerechts laat zien hoe je ook over een overleden echtgenoot kan schrijven: ernstig, integer en respectvol. Natuurlijk heeft Hemmerechts verdriet, maar ze is daarin niet zelfzuchtig, plaatst zich niet op de voorgrond en weet duidelijk dat een schrijvende weduwe een aantal valkuilen moet zien te vermijden. Zo onderkent ze dat er waarschijnlijk mensen zijn die haar zullen verwijten dat ze de dood van Herman de Coninck commercieel uitbuit. Toch heeft ze zich niet laten weerhouden over zijn dood en haar verdriet te schrijven, want na tal van overwegingen concludeert ze: ‘Wat ik ook doe, zwijgen is veiliger dan spreken, zeker in deze babbelzieke tijd waarin we om de oren worden geslagen met bekentenissen en ontboezemingen (...). Maar ik heb van spreken mijn beroep gemaakt, althans van spreken op

[p. 657]

papier.’ Ze rechtvaardigt haar boek met: ‘Woorden kunnen een ervaring in zijn intensiteit laten bestaan. (...) Maar evengoed kunnen woorden een ervaring banaliseren, dunner maken, zoals een weinig wijn in water oplost en uiteindelijk verdwijnt. Dan ben je alles kwijt. Heb je het weggegooid. Kies woorden zorgvuldig, gebruik ze met mate. En na overleg.’ Het resultaat is inderdaad dat Taal zonder mij dankzij Hemmerechts' zorgvuldige benadering een mooi en hier en daar zelfs ontroerend boek is geworden.

Vanaf het begin is het duidelijk dat taal de oorsprong is van de verhouding tussen Kristien Hemmerechts en Herman de Conink: Zij stuurde kopij naar het Nieuw Wereld Tijdschrift, waarvan hij hoofdredacteur was, en vanaf dat moment spraken en zagen zij elkaar steeds vaker. Met plezier vertelt ze hoeveel ze van Hermans raadgevingen heeft geleerd en hoe ze elkaar later geïnspireerd en gestimuleerd hebben zonder ‘applausmachines voor elkaar’ te zijn. ‘We waren elkaars eerste en kritische lezer, wezen elkaar genadeloos tics en zwakke zinnen aan. (...) Er was sprake van gezonde concurrentie, maar ook van grote solidariteit. Wie een rotrecensie had gekregen, werd onvoorwaardelijk door de ander getroost.’

De literatuur nam - zoals gezegd - in hun leven een grote plaats in. Herman was geen rappe prater, maar op papier kon hij alles kwijt. Het ligt voor de hand, maar het is tevens hartverwarmend dat Hemmerechts de speelse, soms anekdotische poëzie van Herman de Coninck als uitgangspunt heeft genomen om haar herinneringen aan hem te toetsen. Door autobiografische fragmenten uit zijn gedichten te lichten en die via zijn correspondentie en gesprekken met vrienden te vergelijken met de werkelijkheid dringt ze verder door in zijn persoonlijkheid. Ze herleest zijn vroege poëzie en ontdekt dat hij minder schuchter was dan hij in het dagelijks leven leek, dat hij blindelings vertrouwde op zijn goede smaak en dat hij ‘lef en durf’ had:

wij sprongen
te paard op de taal en reden
heersend de velden door,
slingerend lasso's van woorden
naar alles wat we wilden veroveren.

(Uit: De Lenige Liefde, p. 19)

Hemmerechts maakt geen heilige van De Coninck, noch van zichzelf. Ze staat stil bij lief én leed. Ze memoreert haar moeite om zijn opvatting te begrijpen dat ‘het niets alles was, en het weinige veel’, haar poging om hem te verlaten, omdat ze het onder meer moeilijk vond met iemand samen te wonen die voornamelijk 's nachts leefde en overdag sliep. Zij eigent zich hem ook niet toe. Integendeel, ze gunt zijn kinderen, zijn vroegere geliefden en iedereen die hem goed gekend heeft voldoende ruimte. ‘Hun Herman is de mijne niet, maar het is een Herman die net zo goed heeft bestaan en die ik moet laten bestaan (...). Ik heb Herman slechts negen jaar gekend. Een goed zesde van zijn leven. We zijn iets meer dan vijf jaar getrouwd geweest.’ Uit de manier waarop ze de anderen uit zijn leven in hun waarde laat, blijkt een wijs soort mededogen met de kwetsbaarheid van de mens. Ook haar bespreking van het gedicht over zijn eerste vrouw getuigt van begrip.

Ik herinner me vooral mij. Hoe ik ineens één
vrouw had, in plaats van nu eens deze dan die.
En hoe we nu moesten, in plaats van ooit eens zouden,
van elkaar houden.

Ik zat in de kroeg te vertellen hoe mooi je wel was
en hoe verlegen en toch brutaal, tot vriendinnen
zeiden: ga dan thuis maar beminnen -
en hoe ik dan toch nog een laatste glas.

[p. 658]

 

Ik weet nog hoe je soms achter je knieën zat te zwijgen

 

hoeveel vrouwen je allemaal alleen

 

voor mij wou zijn, als ik er maar was.

 

En dat ik nog te jong was om zoveel ineens te krijgen.

 

 

 

(Uit: Schoolslag, p. 33)

Het is opvallend over hoeveel zaken De Coninck zich uitsprak in zijn poëzie. Geen onderwerp was hem te gek en bovendien was hij heel mededeelzaam. Zo ook over de verhouding tot zijn moeder, die hij in beginsel te streng en te benepen vond, maar voor wie hij uiteindelijk toch begrip kon opbrengen. Of over de pedofilie van zijn vader, die hij via een ‘ongegeneerd openhartig’ gedicht probeerde te aanvaarden: ‘(...) Pas nu denk ik: hij kietelde mij, / uren, niet om me te doen lachen, / maar omdat hij niet durfde strelen.’ (Uit: Schoolslag, p. 26)

Hemmerechts laat met deze selectie van fragmenten zien dat de gedichten van Herman de Coninck ontdaan zijn van ‘elke vorm van grootspraak of pathetiek’, dat ze van een ‘hartverscheurende vrolijkheid’ zijn. Vooral die hartverscheurendheid, maar ook de virtuositeit en integriteit van Herman de Coninck blijven je bij na lezing van dit boek.

Door zijn poëzie er zo expliciet in te betrekken overstijgt haar verhaal de anekdotiek. Leven, liefde en werk raken met elkaar verweven. Uit die verstrengeling komt een man van vlees en bloed tevoorschijn, een man met goede maar ook vervelende kanten. Maar bovenal komt er een man tevoorschijn voor wie leven en literatuur inderdaad één waren.

Het is tekenend dat ze een jaar na zijn overlijden schrijft: ‘Het leven leert ons een toontje lager zingen. Het hoofd te buigen. (...) Maar dus ook niet meer bang te hoeven zijn voor verlies, want je hebt alles verloren. Of toch veel. De paradoxale vrijheid die verlies oplevert. Dat jij bent moeten doodgaan vooraleer ik dit alles zo helder zie.’ Wat een andere houding dan die van Connie Palmen! Waar Palmen met haar overheersende egocentriciteit Ischa heeft ingeblikt als een koud en roerloos sardientje, heeft Kristien Hemmerechts Herman de Coninck doen herleven in zijn poëzie. De ene weduwe is de andere niet.