De Gids. Jaargang 162

[p. 632]

Marc Kregting
Laden en lossen
‘En niet van een natuurlijke’

De Soemeriërs kwamen lang voor het begin van de jaartelling in Mesopotamië, het tweestromenland tussen de Eufraat en de Tigris. Daar zaten de Soebariërs al, die op hun beurt het grondgebied van de oorspronkelijke El-Obied-bewoners waren binnengedrongen. Apart aan de Soemeriërs was dat ze als eersten stadsstaten stichtten, waarin elementen uit de eerdere culturen broederlijk voortleefden. Dit heet syncretisme. Het wijst niet op onderwerping, laat staan destructie, maar op beweeglijke continuïteit. De stadsstaten vormden een complexe samenleving.

Ik haalde deze gegevens uit Een geschiedenis van de Oude Wereld van H.M. Beliën en F.J. Meijer. De titel duikt op in ‘Zomaarcafé 98’, een gedicht van Mustafa Stitou uit de bundel Mijn gedichten:

Omwille van Rembrandt Rembrandtsplein,
omwille van het slepende de s laten staan
Domweg diende zich goddeloze gezelligheid aan

Evenmin weet moeder ‘waarvandaan’ ik kom
(wat weer ontroert als zij op mijn verzoek een poging doet,
schaamachtig glimlachend alsof ik haar versier)

Vraag het mijn exen maar mij
is het te doen om het zijnde als
zijnde. Wunder aller Wunder
In naam van Allah een pilsje drinken
beschouw ik als het maken van een musical
over Nazi-Duitsland (en deze vergelijking)

ik ben de jonge Marokkaan
en zijn anderstalige gedachten
was meer om een gehee

Stellig is mijn stijl niet:
gedachten zijn van taal
en niet van een natuurlijke.

Ik bedoel: het zitbeeld staat in
Beliëns Geschiedenis van de oude wereld,
Zitbeeld van Ebich-II (ca. 2400). Ook stamland.

Rotshol. Zulke woorden winden mij op.

- Heeresma jr. vond bezaaid maar cliché
Hij begrijpt mij tenminste

Raadpleging van Beliëns historische overzicht verheldert weinig. Het bevat weliswaar de afbeelding van het zitbeeld (in Mari, een handelsstad aan de noordpunt van het Soemerische rijk), maar wat heeft Stitou ermee uitstaande? Dat onthult ‘Zomaarcafé’, een gedicht dat het bovengeciteerde voorafgaat. Ik neem er drie strofes uit: ‘Het van vroombloed kleinerwordend / zitbeeld in mijn vader // en moeder herinnert mij / steeds marginaler aan mijn stamland: // rotshol sinds ik hier gewoon ben’. Binnen de bundel wordt commentaar geleverd en omdat Mijn gedichten uit 1998 stamt, is

[p. 633]

‘Zomaarcafé 98’ het heetst van de naald. Sporen uit het brongedicht kunnen intenties ontvouwen.

De belangrijkste reden voor de nevel over Beliën geeft Stitou zelf: het zitbeeld is slechts een woord dat hem opwindt. In plaats van symboliek of historische verbanden te zoeken kan men zich beter bepalen tot de taal waaruit het gedicht geschapen is. Het ontbreken van aanhalingstekens rond de gevonden term suggereert daarbij dat woorden geen eigenaars toelaten, alleen huurders.

Hoe cruciaal taal voor Stitou is, blijkt reeds uit de eerste strofe. Een café op het Rembrandtsplein wordt verkozen om de naam van die locatie in Amsterdam. En aangezien de s er een dranktechnisch vermoedelijk fijne associatie in teweegbrengt, verbetert de dichter de spelling niet tot het voor hem correcte Rembrandtplein. ‘Domweg diende zich goddeloze gezelligheid aan’ steunt de taaldrang: alliteraties en assonanties maken een cafébezoek zinrijk. Ook omdat het goddeloos is, de troon was al bezet door de nooit versagende gezel van de dichter.

Zonder god krijgt in de tweede strofe ‘waarvandaan’ wél - meesmuilende of hulpeloze - aanhalingtekens. Een wezenlijke oorsprong van plaats valt weg. De moeder, fysiek toch kroongetuige, heeft geen antwoord. Ze probeert een verklaring maar glimlacht uiteindelijk ‘schaamachtig’. Daar klinkt schaapachtig doorheen, onvermogen tot ankervastheid is gegeven. Dit ontroert, ontknoopt gevoel dat eigenlijk voor geliefden bestemd is die, informeel aangeduid als ‘exen’, in de derde strofe worden opgevoerd. Ze brengen evenmin verlossing. De dichter wil ‘het zijnde als / zijnde’, geen transcendentie. De wereld is in haar gevarieerdheid verbazingwekkend genoeg, oppert ‘Wunder aller Wunder’. Mogelijk is de ik even gevarieerd, een alternatief dat door de plaats van ‘mij’ aan het eind van de regel tinkelt. Alsof de ik onophoudelijk een ‘ex’ van zichzelf is.

De vierde strofe grijpt met het hijsen in naam van Allah terug op de caféscène. Het brongedicht moet er ook bij betrokken: ‘vóór ieder biertje roep ik / (...) binnensmonds bismillah’. Dat wordt bij nader inzien ongepast gevonden, door de vergelijking met een musical over nazi-Duitsland - de vreemde taal in de vorige strofe wordt vastgehecht. Het commentaar strekt verder, de vergelijking is al ongepast, dus wie weet schrijft Stitou na de eeuwwende nog een variant. Door het Duits worden de ‘anderstalige gedachten’ in de vijfde strofe uitgebreid, kennelijk heeft de jonge Marokkaan te Nederland elementair meer in petto. En opnieuw trilt iets mee: gedichten in ‘gedachten’. Antwoord lijkt steeds meer moeten komen uit een amalgaam.

Voorzover er een antwoord ís, beweert de zesde strofe waarin, allitererend, stelligheid aan de stijl wordt ontzegd. Het waarom staat achter een dubbele punt: ‘gedachten zijn van taal / en niet van een natuurlijke’. De crux zit aan slot van de zin, in het weggelaten zelfstandig naamwoord. Beoogde Stitou daar mens of oorsprong of wat? Een in feite Soemerische kwestie: hoe ga je om met het bestaande en wat is vervolgens eigen aan het geheel. Stitou houdt het bij de taal, ‘zitbeeld’ en ‘stamland’ in de zevende strofe en, in de achtste strofe, ‘rotshol’. Al deze woorden staan in het brongedicht. Evenals ‘bezaaid’ uit de slotstrofe, dat Stitou oorspronkelijk in een metafoor opborg: ‘strand oranje parasollenbezaaid’. De drieregelige strofische orde van het gedicht wordt nu verstoord. De dichter vindt met Heeresma jr. dat ‘bezaaid’ een cliché is. Verzonnen beeldende taal acht hij minder hoog dan het opduikelen van bestaande woorden.

Ongehoorde eerlijkheid! Het zoeken naar zelfbesef in de woorden getuigt van bewustzijn over het gebruik van die woorden. Stitou doet pogingen. Hij handhaaft een onder vuur liggend gedicht en een bepaald onfraai exemplaar dat naar het betoog neigt. Is dat kwetsbaar of aanmatigend? Ik vind het kritische trouw. Nijhoff becommentarieerde eigen werk eveneens binnen het genre. Met regels als ‘Op deze plaats heeft een gedicht gestaan / 't Beviel me niet’

[p. 634]

bleek de oude poging te zijn verdelgd (later kwam er nog een ander voor in de plaats). Dat is onderwerping, terwijl Stitou een Soemerische mentaliteit ontplooit.

Het blootleggen getuigt ook van een bewonderenswaardig zelfvertrouwen, heeft zelfs iets provocatiefs. Stitou's commentaar lijkt met het oprakelen van ‘de jonge Marokkaan / en zijn anderstalige gedachten’ tegelijk een verzet tegen de ontvangst die hem is bereid. Want behalve dat ook deze regels verwijzen naar ‘Zomaarcafé’, ik mag wel eens melden dat dit gedicht eveneens in de debuutbundel Mijn vormen uit 1994 stond. Stitou kwam toen volop in het nieuws, kreeg meer interviews dan besprekingen. Omdat hij pas 19 was en Remco Campert hem getalenteerd had bevonden? Nee. Regels als de net geciteerde lokten inderdaad een ‘gehee’ uit. Journalisten aasden op het thema van allochtoon tussen twee culturen en Stitou ontkende steevast. Vervolgens kwam er ‘migrantenliteratuur’ op gang, waarna dezelfde media die dit hadden gesignaleerd een teveel veroordeelden.

In Mijn gedichten kant Stitou zich tegen die reputatie. Dit werk maakt, haast overcorrigerend, manifest dat hij geen wandelende wereldgeschiedenis is en zich aan elk kader onttrekt. Ironischerwijs doemt Marokko in de tweede bundel alleen op in een gedicht zonder ‘eeuwigheidswaarde’, als land waarnaar een uitgerangeerde vorst, Mobutu waarschijnlijk, vlak voor zijn dood kan uitwijken. Ook zou Armstrong op de maan een muezzin gehoord hebben. Dit lijken pesterijtjes. Mijn gedichten gaat over kaderloosheid. Er zijn allerlei groottes en lettertypes, er staat een foto in, een doorgestreept woord, een ansichtkaarttekst, een dialoog, een boodschappenlijstje (afgesloten met ‘scheermesjes universeel’: gladstrijken is een onschadelijk makende hobby). Eénmaal heeft een gedicht letterlijk een kader. Van een rouwadvertentie over een misboek, gekocht ‘ter zelfverstrooiing’ en waaruit bidprentjes zijn ‘ontvallen’. De termen die ik uitlicht staven simpel dat een beperking tot één context het gedicht verarmt.

Stitou rekt poëzie op. Terwijl Mijn vormen Marokko evoceerde met soms een schakeling naar Amsterdam, biedt Mijn gedichten menige proeve van ongelijksoortige uitingen in het hedendaagse Hollands. Sfeertableaus werden vooral taaltableaus, kleine verhalen uit de orale actualiteit. Stitou rept van ‘alle zwermen Stem / die mij belagen’, een klaarblijkelijk als prettig ervaren Babylonische gesteldheid. Mijn gedichten ambieert niets te vereffenen, de uitsnede blijft zichtbaar. Alsof we geen spreektaal zien, maar een zo getrouw mogelijke benadering. Deze poëzie raakt maar niet voltooid, is principieel wisselvallig. Sommige gedichten blijven bij ruw materiaal en breken ineens af. ‘Acht en romig’, een opschrift op een zakje fritessaus, doet beseffen: ‘de z is zoek’. Het begin van het alfabet is bedongen, het eind niet. Taal laat omwille van de toekomst haar vermeende bederf intact. Ook wie zich bij het wat deftiger zitbeeld afvraagt ‘is dit alles?’ krijgt op zijn neus. Ja, dat is alles, een oneindig uitgestrekt niets.

Contact zoeken zie ik als uitgangspunt in deze poëzie. Of het de taal is, de geschiedenis, de actualiteit, de ander - steeds stroomt het vanuit een minimale kern. Soms is er ook verraderlijk montere reflectie op, worden gedichten gebruiksaanwijzingen. Stitou demonstreert de lezer: ‘Kijk / U ziet woorden.’ De rand van het papier, ‘een vertrouwde wand’, vergelijkt hij met respectievelijk plafond en hemel: ‘En dáárboven? // Boven de hemel? / Boven het plafond? // Uw voorhoofd!’ Vervolgens wordt de kloof tot een boventijdelijke betekenis door een dubbele witregel en de herhaling ‘Uw voorhoofd!’ nog pregnanter.

Door de instructieve nadruk op het talige dat een omschreven identiteit opschort en afstand tot de werkelijkheid bewaart, komt de status van poëzie in het geding. Waarom schrijven als er niets is, waarom het deficit van contact aantonen? In de slotafdeling van de bundel gaat de dichter in de cateringbranche. Maar het bloed kruipt richting oude gezel: ‘Ik leef ervan, / ijsjes scheppen.’ Als hij een me-

[p. 635]

vrouw van citroenijs moet voorzien, bouwt hij ‘een toren bollen bitter’. Ik geloof dat Babel lonkt, er volgen twee bladzijden wit vol vrieskoud zwijgen. Dan is de dichter weer voor de verleiding van zijn stiel gevallen. Toch nog een gedicht, het laatste van de bundel dat zo eindigt: ‘kusjes ik mis je en tot gauw,’ Achter de komma ontbreekt de afzender, vooralsnog is onbestemdheid een positieve waarde.

Dit accent op het afwezige zat natuurlijk al in de vermelding van Beliën, die slechts leegte prijsgaf. Als procédé lijkt het op wetenschappelijke verantwoording. Gepasticheerd? Waar wetenschap doorverwijst ter nadere studie en bijstelling van hypothesen, de diepte in wil, houdt het voor Stitou bij de bron op. Hij plundert domweg de oppervlakte, al kan het ook dataverwerking heten. Ik tamboereer op wetenschap, omdat de Soemeriërs tot het Neolithicum gerekend worden en Lévi-Strauss de neolithische paradox opbracht. Hij relativeerde daarmee het verschil tussen wetenschap en magie, met als prototypen de ingenieur en de knutselaar (bricoleur). Laatstgenoemde kampt met te combineren heterogene overblijfselen, beoefent de ‘wetenschap van het concrete’.

Waarlijk wetenschappelijke aanschijn heeft de voetnoot, die Stitou in Mijn gedichten veelvuldig praktiseert. Eenmaal ontstaat bij een gedicht zo een geheel nieuw, ‘verklarend’ exemplaar:

Een eigen toon is een totalitair trekje,
rijm is geweld (daarom vinden hersens het fijn)

- maar begrijpt u me niet verkeerd: ik spreek niet
(of nauwelijks) tegen wie beweert

wie ongewapend het oerbos inloopt
komt niet terug met een bundel gedichten

Diversiteit in registers blijkt een zaak van democratie, waaraan het ouderwetse ik met de eigen toon wordt geofferd. Toch neemt Stitou niet helemaal klakkeloos over, hij zet bijvoorbeeld weerspannig binnenrijm in. De visionaire dichter met een nieuwe taal komt ongelegen, wil van het oerbos een bundel worden gemaakt. Stitou put uit een arsenaal van dichterlijke middelen die als enige iets van een persoonlijkheid openbaren. Hier ligt het verschil met afgeronde readymades, je merkt de storing bij de doorgifte.

Stitou spreekt niet tegen wie beweert. Dat zijn vermoedelijk moffelaars uit cultuurbijlagen wier beluste kaders rangordes vergemakkelijken. Stitou prefereert hen die zichzelf durven te objectiveren. Zelf spelde hij in Mijn vormen al uit: ‘ik ben een mogelijkheid / ik wordt bewogen’. In een gedicht over mieren op een schoteltje honing ligt de voorkeur bij ‘dolzinnigen’ die zichzelf verzuipen boven hen die ‘met mate drinken’ en ‘vroom’ wegkomen.

Matigen is kadreren is inleveren. Stitou behandelt dit alternatief wel, te weten zich onttrekken aan tv, telefoon en tekst (alliteraties laten zich bij hem nooit onbetuigd). Gevolg is dat je verstomt en er intussen een wereld om je heen wordt gezet. Die stoïcijnse houding krijgt een bijbels tegenadvies: ‘Sta op en wandel’. Evenmin bevredigend is het afleggen van lichaam, persoonlijkheid en maatschappij. Dit geschiedt op een New Age-achtige avond, op instigatie van een ‘bijziende spreker die / in het dagelijks leven dingen sorteert’.

Nee, geen eenstemmige ontwijkingen. Stitou opereert zo, dat schijnbaar onnutte informatie moet worden doorgeworsteld. Bestaat station Almere Muziekwijk? Moeten we weten dat in 1825 de visserij werd gestructureerd? Precisie maakt deze poëzie humoristisch op het melige af, en hachelijk. Stitou vereenzelvigt zich met de dissidente Pythagoreeër Hyppasus: ‘Ik ontdekte in een berekening / van het hahaharmonieus heelal / het onttoverend toevallige getal!’ Een mooie eenheidsgedachte over de wereld is lachwekkend, noodgedwongen wordt ‘een onooglijk universum’ gepostuleerd. Zo'n onwelgevallig, door de realiteit geboden idee maakt men liever monddood.

[p. 636]

Zoals Hyppasus ‘verschrikkelijk vrij’ de school van de gedisciplineerde Pythagoras uit sluipt, ziet Stitou zichzelf als jongeman zonder meester (de inhoudsopgave achter de gedichten vermeldt na de laatste afdeling Pythagoras' Over de natuur, waarmee de inhoudsopgave zelf zal zijn bedoeld).

Is die ordeloze onbevangenheid, zoals de flaptekst wil, postmodern? Volgens mij toont Stitou een niet exclusief twintigste-eeuwse inzet, die herinnert aan het geïdealiseerde portret dat Baudelaire schetste van de schilder Constantin Guys. Incognito in de massa maakte deze van de hele wereld zijn familie, weerspiegelde de beweeglijke charme van alle elementen: ‘Het is een ik dat onverzadigbaar verlangt naar niet-ik, dat het op elk moment weergeeft en uitdrukt in beelden die levendiger zijn dan het altijd wisselvallige en vluchtige leven zelf’ (vertaling Maarten van Buuren). In Baudelaires ogen stond Guys als genietertje haaks op de kunstenaar van het tijdloze schone en ware. Stitou zal zich evenmin vervelen: waarnemen, verbeelden, vormgeven en desgewenst corrigeren.

Toch komt dit over als een gedwongen keuze. Geen dichter accepteert dat zijn werk ‘maar taal’ is. Stitou's omhelzen van de oppervlakte heeft een keerzijde. Zijn gedichten geven gaandeweg het gevoel op de nuchtere maag friet te moeten eten. Ze lijken soms ook te laconiek. Een woord als ‘zomaarcafé’ al - alsof een kind op de vraag waarom louter daarom kan zeggen.

Onder alle inzet sluimert huiver. Het openingsgedicht van de bundel, een boeksignalement, noemt in de voetnoot een artikel uit Vrij Nederland. Lezing daarvan releveert dat Stitou vrijelijk heeft overgenomen, maar ook iets wegliet: het artikel prijst het boek om de ‘heerlijke intellectuele verwarring, misschien wel de hoogste staat van geestelijke genade die een door de moderne medianervositeit geteisterd mens kan bereiken’.

Die genade is een precair uitstel van betekenisgeving. Naast bakken soms intrigerende informatie moet begeleidend commentaar van deskundigen verteerd worden. De voetnotencultuur maakt het nog lastiger zich te positioneren in het totaalplaatje. Verlangen naar kennis en oordeel kan kantelen in overspoeling, de Babylonische gesteldheid. Stitou, eerder zijn ‘pooltochtendromerij’ bekennend, schetst die tweespalt in een bij het grote publiek populaire maar (daardoor?) artistiek minder geliefde haiku:

verdwijnen in geen
betekenis, stoten op
steen, gezicht, grafeem

Door contact te maken en de leegheid ervan te onderkennen, woelt Stitou gedurig om, zich de mogelijkheid gunnend uit ronddwarrelende betekenissen één gezicht te krijgen. Wanneer hij die verstening in het kleinste schriftteken bereikte zou het de dood van de dichter zijn (graf zit in Stitou's woord opgesloten). Dit zou wel rust geven. Ik wijs erop dat de Soemeriërs het schrift uitvonden, op kleitabletten, en dat hun taal voorafging aan het Babylonisch.

Ik ben volgens Stitou onnozel geweest om de Soemeriërs bij zijn poëzie te halen. Met een radicaal syncretisme laat hij elementen uit de geschiedenis voortbestaan, gevoed door het heden dat platheden uitserveert die menig beschaafd mens mogelijk hinderen, maar óók realiteit zijn. Hiërarchisch bij Stitou is louter de compositie die een opportuun, even snel als de taal verschietend gelaat geeft. Daarin schuilt Stitous eigenheid. Elk gedicht als stadsstaat, de bundel als min of meer toevallige natie. Voor haar enerverende banaliteit krijgt de samenleving de bal teruggekaatst. Nu afwachten of ze weer met een oordeel komt.

Mustafa Stitou: Mijn gedichten. Vassallucci, Amsterdam, 1998.