De Gids. Jaargang 161

[p. 864]

Hubert-Jan Henket
De luchtpomp van Van Marum, 1792

In mijn verbeelding staat de luchtpomp van Van Marum helemaal niet in de Ovale Zaal schuin tegenover het portret van de grondlegger Pieter Teyler van der Hulst, maar in het begin van de instrumentenzaal links tussen twee eikenhouten vitrines. Ik zag de pomp voor het eerst in februari 1990 tijdens een rondleiding. We waren met z'n achten uitgenodigd om mee te doen aan de openbare prijsvraag voor de uitbreiding van het museum, het bestuur was bang dat er anders misschien wel erg weinig architecten vrijwillig zouden deelnemen. Wie zou er nu nog geïnteresseerd zijn in dit ouderwetse museum, moeten ze hebben gedacht. Maar dat viel reusachtig mee. Honderdnegenenzestig inzendingen kwamen er, waardoor het een van de succesvolste prijsvragen werd van na de oorlog.

De ééncylinder luchtpomp werd door de eerste directeur van het museum, Martinus van Marum, in 1792 ontwikkeld als verbetering op een ontwerp uit 1697 van de Leidse hoogleraar Wolfert Senguerd. Van Marum kwam tot deze stap omdat hij ontevreden was met de tweecylinder pomp van John Cuthbertson die hij in 1789 had aangeschaft. Dat moet je je even voorstellen. Een museumdirecteur die, naast arts, verwoed wetenschapper, ontwerper en uitvinder was. Ook zijn museum was niet alleen bedoeld als opslagplaats voor relieken uit het verleden, maar vooral als laboratorium, als broedplek voor wetenschappelijke ontwikkeling, waarbij het verleden de inspiratiebron vormde voor vernieuwing. Helaas moet je constateren dat deze logische en prachtige symbiose van archiveren en ontwikkelen op één plek nu in een museum erg moeilijk geworden is, door de onvoorstelbare vlucht van de technologie sindsdien en de enorme investeringen die gemoeid zijn met elke kleine stap voorwaarts. Dat in Van Marums tijd van de Verlichting en de Industriële Revolutie het tempo van ontwikkeling veel trager verliep dan nu, kan je makkelijk afleiden uit het feit dat hij Senguerds idee pas een eeuw later vervolmaakte. Honderd jaar toen, misschien maar één jaar nu.

[p. 865]

Martinus van Marum, Luchtpomp, 1792

[p. 866]

Wat de luchtpomp nu ook boeiend maakt voor mij is niet zozeer hoe hij werkt, maar hoe hij eruitziet. Hier zijn niet een industrieel vormgever en een ergonoom met vijfjarige academische studie achter de rug aan de gang geweest, maar A. Watt, instrumentmaker te Amsterdam. De maten zijn goed, de handvatten zijn zacht en vriendelijk, je kan overal goed bij, alles heeft z'n eigen plek en is overzichtelijk. 't Ziet er mooi en verzorgd uit. Hier zijn functie, vorm en beleving versmolten tot een begrijpelijk, gebruiksvriendelijk en mooi totaal, iets wat ik bijvoorbeeld van mijn cd-speler of mijn video-apparaat niet helemaal kan zeggen. Mooi, dat wel, maar verder?

Zoals voor Van Marum de luchtpomp van Senguerd aanleiding was voor verdere ontwikkeling, zo was voor mij de luchtpomp van Van Marum een van de belangrijkste inspiratiebronnen om te komen tot de materiaalkeuze en detailleringsprincipes voor de nieuwe uitbreiding. Voor de houten staanders die in de verbindingsgangen het glas vasthouden, gebruikten wij ‘Lignostone’, een procédé van meer dan honderdvijftig jaar oud, dat nu bijna vergeten is. Onder enorme druk worden houten platen verdicht en verhard, waardoor steenachtige eigenschappen ontstaan. Nu wordt dit procédé nog sporadisch toegepast voor kegelballen en laboratoriumtafels. Uit de afvalstukken die daarbij overblijven hebben wij de lange staanders samengesteld. Aan de vingerlassen kun je zien hoe korte stukken zijn samengevoegd tot een geheel. Alleen door moderne lijmtechnieken is dit mogelijk. De hoge temperatuur die ontstaat bij het samenpersen van het hout tot Lignostone is te zien aan de donkere ‘schroeiplekken’ in het hout. Het materiaal kan je uitstekend vervormen op een driedimensionale, lasergestuurde freesbank, waardoor we dicht bij de tactiele eigenschappen konden komen van de houten handvatten van de luchtpomp van Van Marum.

Elke nieuwe ontwikkeling is altijd een stap in de onzekerheid, omdat je nooit precies weet of wat je in je verbeelding ziet, ook werkelijk zo is. Daarom was voor mij tijdens de uitvoering van de nieuwbouw het belangrijkste meetpunt het eerste raam links in de instrumentenzaal, als je komt van de Ovale Zaal. Staande in het looppad keek ik steeds tussen de twee eikenhouten vitrines door naar buiten. In mijn verbeelding stond de luchtpomp van Van Marum tussen de twee kasten in. Buiten, op zes meter afstand van het raam (om het invallend daglicht in de bestaande zalen niet te beïnvloeden door de nieuwbouw), verrees langzaam de nieuwe zaal voor wisseltentoonstellingen. Het houten spant, de ronde stalen ko-

[p. 867]

lom, het zilvergrijze gevelglas en het dakglas van de nieuwbouw vloeiden in mijn verbeelding met de luchtpomp van Van Marum en met de oude vitrinekasten samen tot een totaal. Ik hoop dat u, lezer en museumbezoeker, in werkelijkheid dit ook zo zult beleven. Pas dan is het experiment van de nieuwbouw voor mij geslaagd.