De Gids. Jaargang 160

[p. XXV]

Chris Keulemans
Een klassieke botsing

In de huiskamer van De Balie zaten de Smokkelaars goed. Voor drie dagen tot elkaar veroordeeld zochten ze hun plaats in het interieur. Na elk gesprek wisselden ze van positie, liepen even naar buiten of keken door hun aantekeningen. Dan nestelden ze zich weer op de sofa of aan de leestafel, terwijl op de voorgrond Stephan Sanders en Anil Ramdas discussies leidden over Europa, zijn zwarte bladzijden en blinde vlekken. Het was warm. Gavin Jantjes zat rechtop in hemdsmouwen, slank, sereen, leeftijdloos. Paul Gilroy, de socioloog met dreadlocks tot op zijn billen, luisterde uiterlijk onbewogen toe. Pas toen het gesprek kwam op de christelijke traditie van schuldgevoel pakte hij de handmicrofoon van tafel. Van dat schuldgevoel was weinig te merken, zei hij zacht maar heel goed verstaanbaar, nu er bevroren verstekelingen uit het onderstel van een vliegtuig vielen. Naast hem stond de televisie, met weggedraaid volume, op cnn. Terugkerende beelden van Kabila's intocht in Kisangani, de stralende Juliette Binoche met haar Oscar en stenen gooiende jongens in Jeruzalem. Slobodan Blagojević verschool zich achter kranten en een hoge fruitschaal. Hij beperkte zich tot bananen. Marlene Dumas kroop op het kleine stoeltje en luisterde met toegeknepen ogen naar wat er onder de oppervlakte van de gesprekken gebeurde. Haar gezicht reageerde snel en vrolijk op lichtval, kleding, kleine versprekingen. De Europese bureaucratie was ver weg, en ze werd niet gemist. Er heerste een waakzame oplettendheid. De Smokkelaars begonnen zich met elkaar te bemoeien. Ze mengden zich ongeduldig in elkaar gesprekken. Peter van der Veer, de lange Fries, zat achteraan en stak zijn hand op. Niemand zag hem. Hij hield het niet meer uit, moest reageren op de mensenrechten van Ignatieff, sprong naar voren, sloeg een schril akkoord aan op de piano en had ineens alle aandacht.

Maar na twee dagen moesten ze de huiskamer uit. Ze verhuisden naar het helle licht van de aula aan het Spui. Daar troffen ze, volgens afspraak, vier mensen die de Europese eenwording kennen uit de praktijk van het beleid en de cultuurpolitiek. Zij zouden meedenken met de Smokkelaars over de vraag: hoe komen deze ideeën tot werking in de Europese politieke arena? Maar het tegendeel gebeurde. Het werd een klassieke, onbarmhartige botsing tussen twee gescheiden werelden.

Moderator Simon Mundy zette de toon. Hij is oprichter en vice-voorzitter van het European Forum for Arts and Heritage (efah), een Europese belangenvereniging voor de kunsten, dus het bemiddelen tussen cultuur en politiek is zijn werk. Maar deze conferentie had hij met stijgende ergernis bijgewoond. De kritiek van dit gezelschap op Europa was hem te negatief, te afbrekend, voor geen enkele toekomst bruikbaar. In afgemeten aristocraten-Engels vatte hij de Smokkelaarsgedachten samen en deed er verder het zwijgen toe. Het antwoord liet hij over aan Jessica Larive.

Zodat zij, liberale europarlementariër met cultuur en economie in haar portefeuille, kwam te spreken voor De Politiek. Zij vertegenwoordigde de unie in haar eentje, en deed

[p. XXVI]

dat met flair, met parmantige oneliners, onbevreesd en dus ook onbesuisd. Europa, zei Larive, is op dit moment de sterkste economische kracht ter wereld. En daarmee ook van invloed op de democratie buiten de eigen grenzen. Handelsovereenkomsten met Turkije en Iran komen er pas als de mensenrechten in orde zijn. Daar ziet het europarlement op toe. Des te frustrerender dat de interne democratie nog te wensen overlaat. Vijftien minsters van Buitenlandse Zaken die in Brussel achter gesloten deuren beslissen over dertig procent van de nationale wetgeving van de lidstaten: het doet Larive denken aan Bulgarije in de jaren vijftig. Klaar om het huis open te zetten voor Turkije, Finland en Polen is de unie wat haar betreft nog niet. Ze werkt ondemocratisch en oncontroleerbaar. De media blijven op afstand, de europolitici anoniem, met als gevolg onbekendheid en angst bij de bevolking. Vandaar Larives oproep aan kunstenaars en intellectuelen om de scepsis af te leggen. Om zich te informeren, te organiseren en hun stem te laten horen, zoals de Europese vrouwen en de Europese boeren het ook doen. Om op te houden over het verleden, en op de rijdende trein te springen van een Europese Unie die werk en vrede brengt!

Op dat moment barst het oproer los in de promotorenbank rechts op het podium, waar de Smokkelaars opeengepakt zitten. Eerst hielden ze het nog bij samenzweerderige grappen en ongeduldig gesis. Maar nu krijgt Jessica Larive, mevrouw De Politiek, ze massaal op zich af. De een na de ander grijpt de microfoon.

Ramdas briest: wordt Turkije niet toegelaten vanwege de mensenrechten? Onzin! Het is louter angst voor de islam. En Blagojević informeert ijzig waarom de fascistenstaat Kroatië dan wel mag toetreden tot de Raad van Europa. Larives begrip ‘de anti-Europese gut feeling’ wordt door Sanders en Bhalotra weggehoond. Ze proeven de neerbuigende ondertoon dat ze naïef zijn en slecht geïnformeerd. Ze weigeren de morele chantage van Larives oproep. Hun scepsis heeft niets met gut feeling te maken. Het is een rationeel verzet, gebaseerd op alles wat Europa in naam van christendom en Verlichting al eeuwen aanricht, binnen en buiten de eigen grenzen.

Ook Gavin Jantjes reageert venijnig. Kunstenaars organiseren zich al lang. Hij schrijft al tien jaar nota's en aanbevelingen aan het europarlement. Over het recht op burgerschap van minderheden, over de behandeling van zwarten aan de interne grenzen, over cultuurverschillen op hoog institutioneel niveau. Maar op het antwoord zit hij nog steeds te wachten.

Misschien verwoordt Paul Scheffer de woede van de nu tot eensgezindheid gedreven Smokkelaars het best. Hun kritiek wordt afgedaan als angstig en onwetend, zonder acht te slaan op de argumenten die eraan ten grondslag liggen. Juist deze weigering van het debat bewijst dat de culturele basis onder het europarlement ontbreekt. De unie is niet meer dan een handelsgemeenschap. Haar parlement biedt een schijndemocratie. En Scheffer voelt zich niet geroepen om daaraan deel te nemen.

In de aula heerst nu een sfeer van desintegratie. Mensen benen woedend de zaal uit, het sissen is niet van de lucht. Op dat moment schuiven Kathinka Dittrich en Felix Rottenberg aan, routiniers in de polemiek tussen cultuur en politiek. Rottenberg zet het scherp: de verwijten spiegelen elkaar. Het discours is wederzijds intolerant. Aan de ene kant de politicus die macht en verantwoordelijkheid uitoefent, waarop hij tijdens de verkiezingen kan worden afgerekend. Aan de andere kant de intellectueel die tijd heeft voor reflectie en geen risico's hoeft te nemen. Het zijn en blijven gesloten circuits. Dittrich formuleert het milder: het ene circuit schept de voorwaarden waarin het andere kan gedijen.

Maar de kloof blijft. In de politiek gaat vandaag alle aandacht uit naar de rijdende trein: de reglementen, de structuur, de ordening. De unie is onomkeerbaar, en dat in de eerste en de laatste plaats om economische redenen. Niet om morele - die zijn er, zoals Ignatieff op-

[p. XXVII]

merkte, sinds Bosnië niet meer. En daarmee vervalt voor de belangenloze intellectueel, die geen aandelen heeft of ambities koestert in de volksvertegenwoordiging, de reden om deel te nemen en mee te praten. Misschien is hij inderdaad te laat wakker geworden. Maar nu hij zijn ogen opent ziet hij weinig aantrekkelijks. Er is geen vraag naar zijn specifieke morele en creatieve kwaliteiten. Zelfs voor de intellectueel die uit ijdelheid invloed zoekt is er nauwelijks ruimte meer.

Rest de mogelijkheid om het nadenken over de unie niet als aantrekkelijk te zien, maar als plicht. Een onbezoldigde en ondankbare, maar onmogelijk te weigeren burgerplicht. Dus: niet mínder van zulke conferenties, al noemt men ze sceptisch en vrijblijvend, maar méér. Maandelijks, in de hoofdsteden van Europa, op een vaste tijd en plaats, met agenda's waarop de kennis van wetten en regelgeving gestaag toeneemt, terwijl de kritiek in hetzelfde tempo zijn scherpe trekken verliest. Net zolang tot Europa een redelijke, menswaardige, bescheiden en beschaafde unie is. Zo door en door beschaafd dat de kunstenaar ten slotte zijn geduld verliest, naar de piano springt en er een hele reeks van uitbundig schrille akkoorden uit hamert.