De Gids. Jaargang 160

[p. 253]

[Nummer 4]

Charles Simic
De wezenfabriek

‘Experts in het fabriceren van wezen.’
Anna Achmatova

De laatste keer dat ik met mijn moeder sprak, de dag voor ze stierf, negenentachtig jaar oud, in de winter van 1994, vroeg ze me: ‘Slaan die idioten elkaar nog steeds de hersens in?’

Ik antwoordde bevestigend, en zij zuchtte en rolde geïrriteerd met haar ogen. Ze keek niet meer naar de televisie en was ook opgehouden met kranten te lezen, maar ze wist deksels goed wat voor een smerige, kleine oorlog zich in Joegoslavië afspeelde. Elke keer dat ik haar in het verpleegtehuis kwam opzoeken, stelde ze me dezelfde vraag, en gaf ik haar hetzelfde antwoord. Ondanks het feit dat mijn moeder een goede opleiding had genoten en veel had gereisd, kon ze de wereld maar niet begrijpen. Oorlogen, zelfs degene die verondersteld werden de goede zaak te dienen, waren zinloos in haar ogen.

En de nazi's, vroegen mijn broer en ik haar dan. Daar moest je toch wel tegen vechten?

Maar dan haalde ze haar schouders op en wuifde ons weg. Voor haar bestonden er geen helden. Idioten die idioten om zeep hielpen, dat was alles. Toen mijn broer in Vietnam was, schreef ze een brief naar president Johnson, waarin ze hem zei dat hij niet het recht had jonge mensen daar de dood in te jagen. Ze noemde hem zelfs een smerige leugenaar en een kindermoordenaar. Ik was er vast van overtuigd dat ze de fbi op bezoek zou krijgen. Maar in plaats daarvan kreeg ze een officiële brief waarin stond dat de president haar interessante standpunt erg waardeerde.

Mijn jonge tante kwam gillend het huis binnenrennen. ‘Ze snijden iemand zijn keel af, op het land van Pera!’

‘Mag ik gaan kijken?’ vroeg ik aan mijn moeder. Vol afschuw begon mijn tante nog harder te gillen. Ze hield pas op toen ze haar een klap in het gezicht gaven en in bed stopten.

[p. 254]

Ik kan me die gebeurtenis niet precies herinneren, maar het korenveld waar ons slaapkamerraam op uitkeek, zie ik nog duidelijk voor me. In augustus 1944 stond het koren al hoog. Soms zweefden er kraaien overheen en doken dan ineens naar beneden, maar meestal was de hemel blauw en leeg. Toch mocht ik dagenlang niet in de buurt van dat raam komen, ook al waren de zware gordijnen ervoor gesloten, alsof het winter was.

Als ik vandaag op de televisie naar de oorlog in Joegoslavië kijk, heb ik het gevoel naar oude filmbeelden uit mijn jeugd te kijken. Het lijkt wel of de televisiemaatschappijen een bizar, science-fictionachtig complot hebben gesmeed om de beelden uit mijn hoofd te plukken. De gebombardeerde gebouwen, de lijken in de straten van Sarajevo, de vluchtelingenstromen, ze komen me allemaal angstwekkend vertrouwd voor.

Mijn eigen huisfilm begint met het Duitse bombardement van Belgrado, op 6 april 1941, toen een bom het gebouw aan de overkant van de straat trof. Ik sprong mijn bed uit en rende naar het raam. Ik was drie jaar oud en meer verbaasd dan bang bij het zien van de vlammen die overal oplaaiden.

‘Hoe kwam het toch dat die bommen bijna nooit een militair doel troffen?’ vroeg ik aan de dichter Richard Hugo die mij, in dienst van de Amerikaanse luchtmacht, in 1944 regelmatig in Belgrado had gebombardeerd. Hij was vreselijk ontdaan dat hij iemand tegen het lijf was gelopen, iemand die hij nog aardig vond ook, die destijds de ontvanger van zijn bommen was geweest, maar ik verzekerde hem dat ik jegens hem geen rancune koesterde. Jullie, de yankees, waren onze geliefde bondgenoten, legde ik hem uit. We lieten ons graag door jullie platgooien. Ik wilde alleen maar de reden weten waarom alle belangrijke gebouwen en het oude hoofdkwartier van de Gestapo nog overeind stonden terwijl de arme wijken in puin lagen.

Wat Hugo me vertelde klonk plausibel. Hun voornaamste doelwit waren de olievelden in Roemenië, die zwaar verdedigd werden. Vaak ging er een vliegtuig verloren. Op de terugweg naar Italië moesten ze de overblijvende bommen boven Belgrado lossen. Ze vlogen op grote hoogte en lieten hun bommen lukraak in de richting van de stad vallen. Begrijpelijkerwijs wilden ze zo snel mogelijk terug naar huis, om daar de grond te kussen en de Heer te danken dat ze nog in leven waren, alvorens zich met een lieftallige Italiaanse deerne naar het strand te spoeden. En het vermoorden van al die onschuldige mensen? In een oorlog verwacht iedereen dat min of meer van iedereen.

[p. 255]

Ook toen was Joegoslavië, net zoals nu, in een smerige burgeroorlog verwikkeld. Het was voor ons inwoners niet genoeg dat ons land werd bezet door Duitsers, Italianen, Bulgaren en zelfs Hongaren, die er bepaald niet voor terugschrokken om onschuldige mensen een kopje kleiner te maken. Wij, de slachtoffers, probeerden vier jaar lang onze bezetters in wreedheid te overtreffen. In het kleine plaatsje bij Belgrado waar mijn grootvader woonde en waar wij zo af en toe naar toe gingen om bij te komen van de bombardementen, was moord het belangrijkste lokale tijdverdrijf. De Tsjetniks van Mihailovic vermoordden de communisten, die op hun beurt de Tsjetniks een kopje kleiner maakten. Daarbij hadden we nog de volgelingen van generaal Ljotic, de fascist; de collaborateurs van generaal Nedic; de Belarussische troepen, die aan de Duitse kant vochten; benevens een bonte verscheidenheid van andere psychopaten, die zelfstandig opereerden of in groepjes. We hadden zelfs een aantal Italiaanse soldaten die na de val van Mussolini waren ontwapend en achtergelaten. Zij klopten bij mensen aan de deur en vroegen de aardige signora om wat eten, in ruil voor het verrichten van allerlei klusjes. Het waren de enige soldaten die ik aardig vond en vertrouwde.

Elke avond werden aan de eettafel de dagelijkse gruwelen doorgenomen: de afgelopen nacht hadden ze de schoenmaker en zijn gezin de keel doorgesneden. De leraar Frans was gearresteerd. De rivier de Sava stroomde bijna over van de verse lijken die van Kroatië hiernaar toe dreven. Op de weg naar een of ander dorp lagen vier dode mannen in de greppel.

Het waren geen ongefundeerde geruchten. Bij onze tochten door de omgeving zagen mijn vrienden en ik gedurende de laatste maanden van de oorlog overal lijken liggen. Ik ging er nooit naar toe. De paar jongens die dat wel durfden, probeerden de rest de stuipen op het lijf te jagen met bloederige details. Ergere verschrikkingen kon ik me niet voorstellen, totdat ik de verhalen hoorde over wat zich afspeelde in Bosnië, Herzegovina, Krajina en Montenegro. Zoals alles wat mensen doen hebben ook gruwelen hun gradaties. Ik besefte al gauw dat mijn oorlogservaringen relatief idyllisch waren. Wij konden altijd weer onze toevlucht nemen in de stad, en de stad kan je, ondanks de bommen, een zekere bescherming bieden, wat een klein dorp in de wildernis van Bosnië of Herzegovina niet kan.

‘Het spijt me alleen dat ik niet de kans heb gekregen om mijn vader af te maken,’ zei een Montenegrijnse intellectueel me jaren later in New York. Zijn gezicht en zijn hele uitstraling zou men normaliter gevoelig noemen, zodat zijn woorden een grote schok voor me

[p. 256]

waren. Tijdens de burgeroorlog waren zijn familieleden, zoals zo vaak gebeurt, in verschillende kampen verdeeld, en zijn vader had voor de verkeerde partij gekozen. Ik voelde in hem, en in zovele anderen die ik na de oorlog ontmoette, zo'n reusachtige, wrede en stompzinnige haat dat elke poging om daar vergevensgezindheid en redelijkheid tegenover te stellen op totaal onbegrip stuitte, waarop ze hun haat ten slotte op mij gingen richten. Voor mijn moeder hoorden de moordenaars van alle naties in één enkele natie thuis, de moordenaarsnatie, een mening die ik altijd erg verstandig heb gevonden, maar die helaas de mening van de minderheid is. Aan de andere kant, als je weet dat je zuster en je moeder door een Serf of een Kroaat zijn verkracht en vermoord, is het natuurlijk heel moeilijk je haatgevoelens tot die ene Serf of Kroaat te beperken. Diepgewortelde afkeer en geroep om wraak maken geen onderscheid tussen individuele en collectieve verantwoordelijkheid.

De marsmuziek van de volgende eeuw zal ongetwijfeld bestaan uit religie en nationalisme. De koorrepetitie is al begonnen. Overal worden reeds de kinderen van het licht en de kinderen van de duisternis gesorteerd. Wreedheid, geweld en onmenselijkheid hebben, zoals Simone Weil wist, altijd een groot en geheim prestige genoten. We hebben nu alleen nog een superieure moraal nodig om ze te rechtvaardigen.

Dat werd me allemaal duidelijk toen ik het uiteenrijten van Joegoslavië aanschouwde, hoe opportunisten van alle politieke kleuren zich ogenblikkelijk achter een of ander verachtelijk nationalistisch programma schaarden. Door lokale nationalisten, met de westerse democratieën in hun kielzog, werd de Joegoslavische identiteit van de ene dag op de andere enthousiast opgeheven. Religie en etniciteit werden de voornaamste kwalificaties voor staatsburgerschap, en dat was prima. Degenen die bleven volhouden dat ze Joegoslaven waren, werden nu beschouwd als uilskuikens en hopeloze utopisten, niet eens de moeite waard om medelijden mee te hebben. In het Westen grepen velen de kans aan om in de pret te delen en werden etnische experts. We lazen ontelbare artikelen over de rationele, democratische en beschaafde Kroaten en Slovenen, de wereldse Moslims, die goddank heel anders zijn dan hun fanatieke broeders in andere landen, en over de primitieve, barbaarse en Byzantijnse Serven en Montenegrijnen. Dit moest de scheiding verklaren en de schepping van etnische staten rechtvaardigen. Het idee van het vrije en unieke individu hield op te bestaan. Iemand die een gemengd huwelijk was aangegaan of etnisch onzuiver was, vormde een be-

[p. 257]

lemmering voor de culturele theorie. Het ideaal was een herziening van de geschiedenis die door een moordlustige menigte begrepen kon worden.

Wie net zoals ik regelmatig de persberichten van de strijdende partijen in voormalig Joegoslavië leest, komt tot een heel ander inzicht. De grootste dwaasheid van iedere nationalist is dat hij gelooft dat zijn nationalisme uniek is, terwijl het in werkelijkheid niets anders is dan een slechte kopie van elk ander nationalisme. Zonder dat hij het zelf weet zijn zijn zelfmisleiding en paranoia identiek aan die van alle anderen. Die specifieke blindheid is het voornaamste kenmerk van een oprechte nationalist. Zowel in Servië als in Kroatië, en zelfs in Slovenië, zijn intellectuelen bereid om de smerigste neo-fascistische stompzinnigheden uit te kramen, in de overtuiging dat ze uiting geven aan de edelste, op eigen bodem gekweekte sentimenten. Hypocrieten die nooit een woord van spijt hebben geuit over het kwaad dat door hun kant is aangericht huilen tranen met tuiten over de echte en denkbeeldige onrechtvaardigheden die hun volk in de loop der eeuwen zijn aangedaan. Wat mij zo verbaast is dat er zo veel mensen in het Westen zijn die die mengeling van selectieve moraal en machismo aantrekkelijk vinden.

Er is geen beter entertainment dan een goed bombardement, vertelden Richard Burt en Richard Pearl, als ware discipelen van generaal Mladic, ons een tijdje geleden op de opiniepagina van de New York Times (11/2/94). Luchtaanvallen, speciaal op televisie, zouden dramatisch, ja zelfs stimulerend zijn, beweerden de twee hooggeplaatste ambtenaren. Wat mij verontrust is het gemak waarmee mensen, zelfs in onze democratische maatschappij, geweld aanraden om bepaalde doelen te bereiken, in dit geval als een opbeuring en een remedie voor het gebrek aan militair zelfvertrouwen in Amerika na Vietnam.

Intussen lange colonnes vluchtelingen. Een oude, in het zwart geklede vrouw trekt met een touw een kleine koffer voort die plat op de grond ligt. Is ze een Moslim uit Srebrenica of Zepa, of is ze een van de 200.000 gezuiverde Serven uit Krajina? Het maakt geen verschil. Op de televisie vang ik slechts een glimp van haar op, maar ze ontroert me evenzeer als het zelfmoordgeval van die vrouw die we allemaal aan een boom hebben zien hangen. Slechts een door en door verdorven geest zou het voortschuifelen van die vrouw, als een zwarte kraai langs de kant van een stoffige weg, trekkend aan die koffer, als noodzakelijk kunnen bestempelen, maar hetzelfde nieuwsprogramma citeert een zogenaamde overheidsdeskundige

[p. 258]

die zegt ‘dat deze bevolkingsuitwisseling bevorderlijk is voor het vredesproces’. Onschuldigen overal ter wereld, kijk maar uit! Wij hebben grote reisplannen voor jullie.

Natuurlijk doet ze me aan mijn moeder en mij denken, toen we in 1948 onze zware koffers door donkere Sloveense wouden sleepten, om stiekem de Oostenrijkse grens over te steken. Behalve onze kleren en een paar worsten bevatten die koffers vergeelde familiefoto's, diploma's met ezelsoren, een paar brieven, een paar documenten met rubberen stempels, en ten slotte mijn babylepeltje. Wat zou er in de koffer van die arme vrouw zitten? vraag ik me af. Ik vrees dat al onze harten zouden breken als we dat te weten kwamen.

Ik denk dat die onbekende vrouw zich in een veel benardere situatie bevindt dan mijn moeder en ik toen. In ieder geval wisten wij dat Hitler en Stalin onze koffers hadden gepakt en dat maarschalk Tito voor het touw had gezorgd. Deze vrouw komt echter aan het eind van een lange, boosaardige eeuw. Niemand die het nog kan opbrengen haar onsamenhangende relaas aan te horen.

Vertaling: Michael Eenhoorn