De Gids. Jaargang 160

[p. 73]

Kroniek & kritiek

Piet Meeuse
Nesteldrang

Dat schrijven ‘monnikenwerk’ is, lijkt moeilijk vol te houden als je even stilstaat bij de enorme hoeveelheden tekst die tegenwoordig dagelijks in kranten, tijdschriften en boeken geproduceerd worden. De stilte, de concentratie en het geduld die in die uitdrukking zijn verondersteld, lijken vervangen door de dwang van deadlines en het rumoer van de publiciteit.

Toch ontstaan de meeste waardevolle teksten nog altijd in stilte en afzondering. In die zin is schrijven nog steeds een monnikenwerk, zoals dat ooit in de middeleeuwen ook letterlijk het geval was.

De oudste geschreven regels die met enig recht kunnen gelden als het ‘begin’ van de Nederlandse literatuur luiden:

Hebban olla uogala nestas hagunnan hinase hic
enda thu wat unbidan we nu

Pas in 1932 werden ze (in Engeland) aangetroffen op een oud perkamentblad, dat als schutblad diende van een Latijns handschrift. Ze zijn van de hand van een naamloze monnik en dateren uit het begin van de twaalfde eeuw. Waarschijnlijk is het een fragment uit een in die tijd bekend liefdesliedje, dat verder verloren is gegaan. Het is een zogenaamde probatio pennae, een ‘pennenproef’. Ofwel: een willekeurig regeltje waarmee een kopiist zijn vers gesneden ganzenveer uitprobeerde.

Dat is zo ongeveer alles wat erover bekend is. En het heeft iets ironisch dat dit regeltje, dat zo plechtig in alle handboeken figureert als ‘het begin van de Nederlandse literatuur’, zijn bestaan dankt aan de praktische noodzaak om het schrijfgerei te testen voor het serieuzere werk: het kopiëren van Latijnse handschriften.

Prozaïscher kan het niet.

Stel dat je een nieuwe vulpen wilt kopen, en in de winkel probeer je er een paar uit: je krabbelt wat neer op een kladblok. En omdat toevallig het refrein van een populair liedje al een tijdje door je hoofd speelt, schrijf je op:

alle dromen zijn bedrog
maar als ik wakker word naast jou
dan droom ik nog

Zo moet dat ongeveer gegaan zijn met die monnik in zijn middeleeuwse scriptorium. Bij het snijden van zijn ganzenveer speelde hem voortdurend dat liedje door het hoofd en toen hij zijn pen indoopte om hem te proberen, vloeide hem als vanzelf dat regeltje uit zijn pen. Vertaald in hedendaags Nederlands, staat er:

Alle vogels zijn begonnen met nestjes bouwen,
behalve jij en ik. Waar wachten we nog op?

Regels uit een populair liefdesliedje dus, die bij toeval gepromoveerd zijn tot de waardigheid van ‘oudste tekst’ van de Nederlandse literatuur. Als morgen in een of andere bibliotheek een strofe wordt ontdekt die honderd jaar ouder is, dan verliest dit tekstje op slag zijn plechtige status en is het weer wat het altijd geweest is: een fragment uit een liefdesliedje in een taal die alleen nog met moeite als Neder-

[p. 74]

lands herkenbaar is.

Als je dat twaalfde-eeuwse fragment zo bekijkt, is het vooral een taalkundig curiosum. Maar bij nader inzien is het toch ook iets meer dan dat: het bevat een aardige metafoor, vergelijkbaar met wat in de mystieke lyriek uit de middeleeuwen een ‘Natureingang’ heet: een aan de natuur ontleend beeld, dat als inleiding dient tot het uitdrukken van menselijke gevoelens. In dit geval het verlangen van de ongeduldige minnaar om met zijn beminde een gezinnetje te stichten.

Als dit tekstje betekenis heeft, dan heeft het die omdat we er op de een of andere manier nu nog door getroffen worden. Dat het toevallig het oudste (bekende) tekstje is, wordt dan van ondergeschikt belang. En ook het feit dat het is neergeschreven door een monnik die misschien geplaagd werd door onkuise gedachten, of alleen maar door zijn eksterogen, doet er weinig toe. Over zijn gemoedstoestand weten we niets.

Als we aannemen dat het gaat om regels uit een bestaand liefdesliedje, dan was het dus niet eens een persoonlijke uiting van degene die het opschreef. En het hoeft zelfs geen persoonlijke uiting te zijn geweest van de maker van het liedje, want het drukt iets algemeen-menselijks uit: liefdesverlangen. Het verlangen om ‘een nestje te bouwen’ - het is een uitdrukking die we nog steeds kennen.

Daarin schuilt de eigenlijke waarde ervan: in de volstrekt anonieme, maar geslaagde uitdrukking van een algemeen menselijk verlangen. En dat is een interessant punt tegen de achtergrond van de hedendaagse literaire cultuur, die steeds sterker wordt toegespitst op de personality-cultus.

De moderne media, met de tv voorop, zijn veel meer geïnteresseerd in de persoon achter het werk dan in het werk zelf. En dat geldt met name als het om literatuur gaat: voor een visueel medium als televisie is een schriftelijk medium als literatuur vrijwel ontoegankelijk. Je kunt er op het beeldscherm nauwelijks iets interessants mee doen. Daarom spitst de aandacht zich toe op de persoon van de schrijver, en op de eventuele autobiografische betekenis van zijn werk.

Wie een wat breder publiek wil bereiken, zal zich als persoonlijkheid in de media moeten presenteren: interviews geven, zich laten fotograferen, signeersessies houden, optreden bij allerlei festivals, en zoveel mogelijk van je laten horen. Maar zo komt de schrijver vóór zijn werk te staan, in plaats van erachter te verdwijnen.

Dat is in strijd met de intrinsieke waarde van literair werk, want zoals ik zojuist betoogde: daarin gaat het, zelfs in een zo geïsoleerd, willekeurig fragment als Hebban olla uogala..., nu juist om de uitdrukking van iets algemeenmenselijks. En dat geldt voor alle kunsten. Het is helemaal niet noodzakelijk te weten wie iets gemaakt heeft, wat dat voor iemand was, waarom hij het maakte en wat hij ermee wilde. Sterker: dat leidt alleen maar af.

En de ‘persoonlijke stijl’ dan? Dat unieke, ‘onverwisselbare stigma’ dat alleen het werk van die ene persoon kenmerkt? Of die hoogst particuliere toon en al die individuele eigenaardigheden die voor de kenners het hoogste goed lijken te vertegenwoordigen?

Dat zijn kenmerken van het werk, en als zodanig behouden ze hun waarde. Maar hoe groter de afstand is die ons scheidt van de tijd waarin het ontstond, hoe minder belangrijk ze blijken: een altaarstuk uit de veertiende eeuw herkennen we in de eerste plaats als middeleeuws. Pas na uitvoerige studie wordt daarin de stijl van een bepaalde school of streek herkenbaar, en als het meezit misschien zelfs de hand van een individuele schilder. Maar ook als dat laatste niet lukt, vertelt het schilderij ons precies hetzelfde. Zo zal ook een gedicht van Nijhoff over een paar eeuwen meer zeggen over de Nederlandse cultuur in de twintigste eeuw dan over de persoon van Nijhoff.

Als het goed is, zegt het werk zelf voldoende. Het kan buiten zijn maker. Hoe individueel de

[p. 75]

achtergronden en motieven ook zijn waaruit het is ontstaan - als het niet die universele, en dus voor iedereen herkenbare betekenis krijgt, is het als kunstwerk mislukt.

Ik geloof daarom dat die hele personalitycultus die ons door de moderne media wordt opgedrongen uiteindelijk ten koste gaat van het werk. De maker is een mens als alle andere en wat hij maakt heeft alleen betekenis voor zover het andere mensen raakt. Het beeld van de vogels die nestjes bouwen is een universeel beeld, waarvan de betekenis door iedereen onmiddellijk begrepen wordt. Dat is de kracht ervan. En als we zouden weten wie die regels heeft bedacht, in wat voor omstandigheden en met welke bedoelingen, dan zou dat alles - hoe aardig en interessant ook - nauwelijks iets toeof afdoen aan de betekenis ervan.

Een schrijver nestelt zich in de taal, om een beetje in de beeldspraak te blijven. Maar dat hij zich die taal eigen maakt en zich daarin persoonlijk uitdrukt, betekent niet dat zijn persoon belangrijker is dan wat hij uitdrukt. Het persoonlijke is niet meer dan de (toevallige) vorm waarin iets algemeens tot uitdrukking komt.

Dat is wat die anonieme regel uit de twaalfde eeuw mij te zeggen heeft: dit fragment van een liefdesliedje heeft in al zijn eenvoud zijn zeggingskracht behouden dankzij een simpel beeld, dat ook bijna duizend jaar later nog direct begrijpelijk is. Dankzij een beeld dus. Niet dankzij dat sacrosancte Scheppende Individu, dat sinds de renaissance aan chronische zelfoverschatting lijdt (een ziekte die sinds de geniecultus van de romantiek haast ongeneeslijk lijkt geworden).

Dat relativeert de betekenis van de vuistdikke standaard-werken over literatuurgeschiedenis en kunstgeschiedenis die vol staan met illustere namen: die namen van auteurs, musici, schilders, filmers etcetera betekenen niets zonder het werk dat ze gemaakt hebben. Maar omgekeerd kunnen die werken best buiten die namen en de kennis die daarmee samenhangt.

Gelukkig maar: als dat niet zo was, als kunstwerken onbegrijpelijk zouden blijven zolang we niet weten wie ze heeft gemaakt, dan konden we het Gilgamesj-epos, de bijbelboeken, de Ilias, de Popol Vuh, het Nibelungenlied en de sprookjes van Duizend-en-één Nacht - kortom: een flink deel van de wereldliteratuur - evengoed ongelezen laten.

Daarom is het niet ondenkbaar, en misschien zelfs wenselijk, dat er ooit weer eens een periode zal aanbreken waarin men de futiliteit van de moderne persoonlijkheidscultus rond kunstenaars zal inzien en waarin de makers zich in volstrekte anonimiteit en tot volle tevredenheid zullen wijden aan hun handwerk.

Wie een ei wil leggen, heeft een nestje nodig. Maar welke ornitholoog heeft ooit gehoord van vogels die hun eieren signeren?