De Gids. Jaargang 159

[p. 982]

Christien Brinkgreve
De mannelijke vader

Het was de man achter de balie al vaker opgevallen: bij het aangeven van m/v op het formulier omcirkelden de vrouwen altijd de v, en gaven mannen hun geslacht aan door de v hard door te krassen. Aan duidende vragen valt niet te ontkomen. Voelen vrouwen zich vrouw, en mannen zich in de eerste plaats niet-vrouw? Hebben vrouwen dan - ondanks al hun erkende en geanalyseerde identiteitsproblemen - toch een steviger identiteitsgevoel dan mannen? Of liggen vrouwen - juist door al die erkenning en al die analyses - op dit punt voor, en is de verwarring nu bij mannen toegeslagen?

Volgens de Franse filosofe Elisabeth Badinter is de mannelijke identiteit de laatste decennia problematisch geworden, en ze stelt dat we ‘de mannelijke identiteit opnieuw [moeten] definiëren naar het model dat wenselijk, acceptabel en reëel wordt gevonden’. Afgezien van de misplaatste gedachte dat dit een kwestie van ontwerp zou zijn, is de klemmende vraag hier natuurlijk wie dit definiëringswerk gaat verrichten. En hier schuilt direct een van de problemen: het zijn de vrouwen die niet alleen meer nadenken over vrouwen en vrouwelijkheid, maar ook over mannen en mannelijkheid en moederschap en vaderschap. Ze liggen hier duidelijk voor, en deze voorsprong danken ze aan hun achterstand. Onderschikking kan de reflectie op eigen en andermans positie versterken, en gevoelig maken voor relaties en emoties, wat een voorsprong geeft in het vermogen deze ook te uiten, als de tijd rijp is; zowel de wensen als de grieven.

Dat is dan ook ruimschoots gebeurd. Mannen reageren hierop wat onbeholpen, voelen zich in het defensief gedrongen, en proberen zich beter te gedragen. Maar dan volgt een nieuw probleem, wat eveneens door Badinter helder wordt geformuleerd: ‘Veel mannen dachten dat ze vrouwen een plezier deden door hun mannelijkheid te vergeten. Absurd natuurlijk. [...] Vrouwen houden van mannen omdat het mannen zijn, niet omdat het vrouwen-oud-model zijn.’^1.

Maar van welke mannen houden vrouwen dan wel? Het hangt ervan af waarvoor, zou een antwoord kunnen zijn. Want de wensen die vrouwen hebben ten aanzien van een partner verschillen nogal van hun seksuele fantasieën. Voor het eerste vallen zorgzame mannen erg in de smaak, ‘lief, zacht, gevoelig, zorgzaam, en vooral geen macho’, maar de erotische fantasieën gaan een hele andere richting uit: mannen moeten het liefst groot zijn, stevig, donker, lief, maar ook ruig en wild.^2.

De partnerwensen van lief, zacht en zorgzaam hebben voor een belangrijk deel betrekking op de man als vader; de man die zorgt voor zijn kinderen, die zonder morren een deel van het huishouden doet, die niet alleen geld afdraagt maar ook zijn kinderen naar school brengt en meeleeft bij de dagelijkse dingen. Kortom, het ideaal van de betrokken vader.

Het is het nieuwe moderne vaderschapsideaal waar veel voor te zeggen valt: vrouwen krijgen een minder beperkte en gevoeliger man, en kinderen een aanweziger en zorgzamer vader.

1. Interview van Rudi Wester met Elisabeth Badinter, Vrij Nederland, 11-6-1988.

2. C. Brinkgreve, Droom en drift, Baarn: Anthos 1995, pp. 29-41.

[p. 983]

Maar, is de vraag: is hij nog mannelijk? Legt Badinter de vinger op een zere plek, doemt hier het schrikbeeld van de kwezel, of - eigentijdser - het watje?^3.

Laten we eerst eens kijken wat kinderen van vaders willen, of wat voor vaders ze willen. Na de hausse van boeken over moeders en dochters lijken nu de vaders aan de beurt, beschreven door hun zonen en dochters.^4. Wat voor type het ook mag zijn - de wrede, de afwezige, de verre, de hoge of de beschermende vader - ze blijken belangrijk, en op een andere manier dan de moeders. Wat in deze verhalen genoemd wordt, zijn het gezag, de kracht, het avontuur, de bescherming; en dan een andere bescherming dan de moeder biedt: tegen gemene mensen en dieren, tegen boeven en inbrekers, tegen het kwaad uit de buitenwereld. Hij zorgt voor geld en huisvesting, en biedt zo bescherming tegen armoede en verhongering. Hij bepaalt de maatschappelijke positie en is de verbinding met de buitenwereld, hij heeft de symbolische en de juridische macht en is de vertegenwoordiger van het Woord en de Wet. Zo moet hij althans zijn, dit moet hij bieden, en hier liggen ook de teleurstellingen: de vader die niets voorstelt in de buitenwereld, de onbenullige vader, de laffe en bange vader, de schaamteverwekkende vader - die te hard praat, om de verkeerde dingen lacht, racistische opmerkingen maakt, de verkeerde kleren draagt - kortom, de vader met wie je je niet kunt vertonen.^5. En met wie je je niet kunt identificeren.

Maar de betekenis van de vader ligt niet vast, verbonden als deze is met diens maatschappelijke positie, en met de verhouding tussen de seksen. En daarin is de laatste decennia veel veranderd, daar kan ik verder kort over zijn. De strikte taakverdeling - hij de kostwinner buitenshuis en zij de zorgster binnenshuis - is variabeler geworden, en daarmee ook de verdeling van ouderlijke functies. Zorg en gezag - de voornaamste ouderlijke functies - leken vanouds helder verdeeld: moeder de zorg en vader het gezag, maar zo eenvoudig lag dat vroeger ook al niet. Ook de moeder had gezag, maar dan binnenshuis, en ook de vader droeg zorg, als kostwinner buitenshuis. De verdeling betrof bij nader inzien vooral de gebieden waarop beide seksen opereerden: hij het buitengebied en zij de binnenwereld.

Deze sterke contrasten zijn verminderd: ook vrouwen zijn buitenshuis gaan werken en vertegenwoordigen de buitenwereld, en ook mannen zijn binnenshuis gaan zorgen en krijgen hierin meer te vertellen. De seksen hebben nog wel hun eigen gebiedsvoorsprong maar deze verdwijnt als de ervaring van de ander op dat gebied toeneemt.

De contrasten mogen verminderd zijn, maar wat versterkt is zijn de variaties; de variaties in optreden en gedrag, in houding en verschijning, in leefwijze en huiselijk arrangement. In plaats van de gevreesde uniformering van de seksen is er juist een grotere verscheidenheid gekomen. En de oude vrees bij vrouwen dat ze door te werken hun vrouwelijkheid zouden verliezen of door een krachtig optreden verder definitief als manwijf worden versleten, is inmiddels vervaagd, ingehaald door nieuwe beelden en idealen waarin vrouwen sterk en (toch) vrouwelijk kunnen zijn, maatschappelijk hoog en toch gezellig, succesvol en toch gevoelig, kortom, waarin veel meer kan en veel meer gecombineerd kan worden. Met behoud van vrouwelijkheid. De vroegere blauwkousvrees van studerende meisjes valt de huidige generatie niet eens meer uit te leggen.

Mannen hebben ook hierin een achterstand. De variaties in typen zijn minder groot, en ze zijn snel bang hun mannelijkheid te verliezen als ze kinderen verschonen en de keukenkastjes soppen. Vrouwen hebben wel met grote gretigheid broek en colbert aan hun repertoire toegevoegd, maar rok en jurk worden door mannen nog massaal gemeden. Jurkangst is dit genoemd,^6. en dit kan ook symbolisch worden opgevat als angst voor alles wat vrouwelijk is,

3. Zie bv. het recente nummer van Man, met daarin ‘De man als kleipopje’, en op de cover: de Macho is terug.

4. Zie o.m. Adriaan van Dis, Indische Duinen; A.Th.van der Heijden, Asbestemmming; de verhalen gebundeld in een vadernummer van Atlas, herdrukt onder de titel Papa; een bundel onder redactie van Jessica Durlacher, Vaders, met verhalen van hun dochters en een Engels pendant daarvan onder redactie van Ursula Owen, Fathers. Reflections by daughters, met o.m. Doris Lessing, Alice Walker, Adrienne Rich.

5. Zie Droom en drift, 55-57.

6. De term is van Paul Vennix, Het onvermogen van de heteroseksualiteit, Zeist: Nisso 1981.

[p. 984]

alles wat afgeweerd moet worden en niet aangetrokken.

Vrouwelijkheid heeft al een grotere verruiming ondergaan. Vrouwen hebben hun voorsprong van de achterstand omgezet in verruiming van mogelijkheden en van verschijningsvormen. Het nieuwe uniform van de tuinbroek is al lang en breed vervangen door het brede scala van mantelpakken, strakke rokjes, spijkerbroeken, leggings en colberts, zonder zorgen om verlies van vrouwelijkheid. (Deze angst kan weer opduiken maar heeft toch langzamerhand iets ouderwets gekregen.) Zover zijn mannen nog niet. En ook vrouwen niet, als het om hun gedroomde mannen gaat, om hun fantasieën over mannelijke mannen of aantrekkelijke mannelijkheid. Maar als mannen minder blijven hangen in oude typen, en meer variatie gaan tonen in stijlen van man zijn en van vader zijn, in houding en verschijning, dan zullen ook meer typen mannen mannelijk worden gevonden. Ook de zorgzame vader.