De Gids. Jaargang 159

[p. 786]

Kroniek & kritiek

Marc Schoorl
Metafysisch nationalisme
De verwarringen en vergissingen van de jonge Cioran

Nationalisme is een politiek verlangen dat uiteindelijk stoelt op een mythe. Het is het streven van een staat naar de onsterfelijkheid: het eeuwigdurend of tenminste duizendjarig rijk. Zo'n staat wil meer dan deel uitmaken van de geschiedenis, het wil die geschiedenis zijn, de historische hoofdrol spelen.

Misschien schuilt hierin de verklaring voor het feit dat veel schrijvers zich aangetrokken voelen tot het nationalistische gedachtengoed. Want ook de schrijver wil onsterfelijkheid: hij wil dat zijn werk overleeft. Het vaderland - een mythologische benaming op zichzelf - is de klankbodem voor de schrijver. Hij wil zijn land opstoten in de vaart der volkeren en daarmee vooral ook zichzelf verheffen. De haat die menig schrijver zijn land toedraagt is het gevolg van een teleurgestelde liefde voor dat land.

Zo langzamerhand wordt er meer bekend over de jonge jaren van de Roemeense Fransman E.M. Cioran, de dichterlijke denker en antiprofeet. Cioran debuteerde als tweeëntwintigjarige met de filosofische scheldkanonnade Pe culmile disperarii (‘Op de toppen van de wanhoop’), dat in 1934 verscheen in Boekarest. Het is, zoals ik al eerder schreef (Maatstaf VI, juni 1993), een puur levensbeschouwelijk boek en volkomen apolitiek. Als er zoiets bestaat als een existentiële crisis, dan is dit daar de weerslag van. Enkele citaten:

-	‘Ik ben zo verdrietig dat alles in deze wereld waardeloos is voor me.’
-	‘Wat zal er dan uit alles komen? Wat zou er anders uit kunnen komen dan het niets? Ik ben over alles ontevreden.’
-	‘Deze wereld verdient het niet dat men zich voor het een of andere idee of geloof opoffert.’
-	‘Ik weet wat het betekent mens te zijn, idealen na te streven en in de geschiedenis te smachten. Wat kan ik nog van zulke realiteiten verwachten?’
-	‘Het wezen van het sociale leven is onrechtvaardigheid. En hoe kan men dan nog een sociale of politieke doctrine aanhangen?’

Tegelijkertijd manifesteerde Cioran zich in een aantal tijdschriften en die publikaties lijken haaks te staan op de bittere wanhoop en verbeten troosteloosheid van zijn filosofische boek. Verkondigde hij daarin de totale uitzichtloosheid, zijn tijdschriftartikelen lijken op de visioenen van een nationalistische ziener. Uit het tijdschrift Vremea: ‘Boven het skepticisme en de gewoonheid die we hebben, verkies ik liever het laatste beetje barbarisme dat ons zou meevoeren als een reservoir van drijvende kracht. (...) Het is meer dan duidelijk dat we in Roemenië een ander ethos nodig hebben, een andere opvatting van leven, een andere stemming. (...) Tegen deze devitalisering van Roemenië moeten we een cultus van kracht invoeren, van explosieve energie, van een vitaliteit

[p. 787]

die zelf-vervullend zal zijn.’ Het lijkt volstrekt onmogelijk dat dit en bovenstaande citaten uit één en dezelfde pen zijn voortgevloeid. En toch is dat zo.

In een brief (20 juni 1967) schreef hij: ‘Ik ben inderdaad “unzufrieden”, maar dat ben ik altijd geweest, het is een kwaal waaraan we in onze familie altijd geleden hebben, gekweld, angstig.’ De familiekwaal komt duidelijk tot uiting in zijn filosofie. Maar in die tijdschriftprofetieën was hij een kind van zijn tijd - en vaderland.

Roemenië maakte tijdens het interbellum een creatief vruchtbare periode door. Bij de intelligentsia herontwaakte het nationale bewustzijn, en heviger dan ooit. Cioran juicht: ‘Het Roemeense nationalisme is zo'n fundamentele uitbarsting dat ik geologische termen zou willen gebruiken om dit menselijke fenomeen te beschrijven.’ De van oorsprong Romaanse bevolking was aan gene zijde van de Donau altijd omringd geweest door Slavische volkeren en wist zich bovendien altijd bedreigd door de Grieken en Turken. Het Roemeense vorstendom werd pas uitgeroepen in 1861. Twintig jaar later werd Carol I de eerste koning van Roemenië, nadat het Congres van Berlijn 's lands onafhankelijkheid had erkend. Na de Eerste Wereldoorlog kreeg het land Bessarabië en Transsylvanië toegewezen, wat een belangrijke gebiedsuitbreiding (‘Groot-Roemenië’) betekende.

Het land kende van oudsher geen democratische maar wel een antisemitische traditie: de joden die zich binnen de landsgrenzen hadden gevestigd werden als de nieuwe dreiging gezien. Een fundamentele dreiging: een dreiging van binnenuit. De nationalistische mythe, uitgedragen door historici, schrijvers en dichters - en dan vooral en erg fanatiek door de jongere tinara-generatie waartoe Cioran behoorde -, voedde het sluimerende antisemitisme. Bijna de hele intelligentsia van Roemenië was antisemitisch. Maar de regeringspartijen hielden zich onder druk van het buitenland op de vlakte.

Zoals gebruikelijk kregen de joden óveral de schuld van. Antisemitisme was het sleutelwoord dat de poorten naar een glorieuze historische toekomst opende. Roemenië was tenslotte nog steeds een land van boeren en de joden werden beschouwd als ‘De bloedzuigers van de dorpen’ (titel van een succesvol toneelstuk). In de steden protesteerden de eerste-generatie-intellectuelen, zonen van priesters (zoals Cioran) of leraren - zelf dikwijls net aan het platteland ontkomen -, tegen de vermeende joodse invloed op de pers en de universiteiten, waar het tot een numerus clausus voor joden kwam. Uit die protesten kwam de nationalistische, extreem-rechtse IJzeren-Gardebeweging voort.

Groot werd die beweging pas toen de dichter-journalist en christelijke politicus Nichifor Gainic en de filosoof Nae Ionescu zich aansloten nadat de economische crisis haar dieptepunt bereikt had. Vooral Ionescu had veel invloed op zijn studenten. Cioran liep met hem weg en Mircea Eliade, de woordvoerder van de jongeren, noemde hem ‘mijn leraar en de leraar van mijn generatie’. Het was onder invloed van deze theoreticus van een mystiek irrationalisme dat het skepticisme het onderspit delfde en de waarheid werd verruild voor de mythe. ‘We leven in een tijdperk van liquidatie van de kritische geest,’ schreef hij, zich er misschien niet eens van bewust hoe juist én gevaarlijk dat was. De analyse van Cioran: ‘De mythe van een natie zijn haar vitale waarheden. Mogelijk stemmen ze niet overeen met de waarheid; dit is van geen belang. (...) En, zoekt een natie de waarheid? Een natie zoekt macht.’

Hun houding was merkwaardigerwijs ook een anti-intellectuele. Cioran: ‘Hoe intellectueler een persoon is, hoe minder hij in staat is tot heroïek.’ De (joodse) schrijver Mihail Sebastian schreef in zijn dagboek over de ‘psychose’ die uitgebroken was onder zijn vrienden. Eugène Ionesco, een van de weinige jonge intellectuelen die zich afzijdig hield, zag met lede ogen toe hoe iedereen om zich heen langzamerhand veranderde in zo'n barbaarse, ge-

[p. 788]

pantserde dogmaticus. Een indruk die hij zou verwerken in zijn beroemd geworden toneelverhaal Rinoceros. (‘Je moet met je tijd meegaan’ waren daarin de laatste menselijke woorden van vrijdenker Botard voordat ook hij in een neushoorn veranderde.)

De IJzeren Garde werd aangevoerd door de ‘leider’ C.Z. Codreanu, die schreef: ‘De historische missie van onze generatie is de oplossing van het joodse probleem.’ De beweging had veel weg van een mystieke samenzwering, een bloedbroederschap, met rituelen die ontleend waren aan het Roemeens-Orthodoxe gedachtengoed tot aan de verering van ‘martelaren’ toe: er vielen inderdaad doden in de strijd tegen de gevestigde, veel te gematigd geachte orde. Twee premiers werden vermoord en Codreanu zelf werd in 1938 neergeschoten door regeringstroepen. De garde was een protofascistische bende. Het grote ideologische verschil met de nazi's in Duitsland was het belang dat ze hechtten aan de ‘christelijke waarden’. Zo ontleende volksmenner nummer 1 Cuza de argumenten voor zijn virulente antisemitisme aan de christelijke theologie - en niet aan het Duitse racisme. Zijn slogan was ‘Roemenië voor de Roemeniërs!’ En daarin stond hij niet alleen.

Dit was het politieke klimaat waarin Cioran opgroeide en, het kan niet worden ontkend, gedijde. Hij sympathiseerde onmiskenbaar met die ideeën maar, individualist die hij was, gaf er een eigen draai aan.

In zijn uitstekende studie Nationalist Ideology & Antisemitism, The Case of Romanian Intellectuals in the 1930s schrijft Leon Volovici dat de jongeren het intense gevoel hadden dat ze een spirituele crisis doormaakten, een diepe metafysische wanhoop ervaarden. Zie Cioran.

De ellende is dat ze voor hun geestelijke verwarring een politieke oplossing zochten.

Zo is Ciorans tweede boek Cartea amagirilor (‘Het boek der teleurstellingen’) uit 1936 weliswaar een eveneens zeer persoonlijk levensbeschouwelijk boek vol vertwijfeling en verslagenheid (en lofzangen op de muziek), maar het draagt reeds de sporen van religieus mysticisme en nationalistische hoogmoed.

In een divergatie over ‘Profetie en drama van de tijd’ schrijft hij: ‘Onze waarheden moeten tot visioenen en onze principes tot profetieën worden. Woorden moeten vlammen zijn en bliksemstralen argumenten. Kunnen we dan nog tijd verliezen met bewijzen, argumenten en overtuigingen? (...) We moeten ons aan al het profetische wijden, aan de hartstocht voor het absolute. (...) Een volk dat niet gelooft een monopolie op de waarheid te hebben, zal geen sporen nalaten in de geschiedenis.’

En dan, in 1937, verschijnt zijn derde boek Schimbarea la fata a Romaniei, waarin zijn lotsverbondenheid met zijn land het sterkst naar voren komt: ‘De gedaanteverwisseling van Roemeniës aangezicht’. Hierin rijgt hij de draden van zijn tijdschriftpublikaties tot een nationalistisch manifest.

Die tijdschriftartikelen laten zien hoezeer hij nog onder invloed van Russische mystieke filosofen (Boelgakov, Berdijajev) en de Duitse filosofie (natuurlijk vooral Nietzsche) staat. En ze worden gekenmerkt door dezelfde opgewonden toon als zijn filosofische werk: ‘Ieder van ons heeft mystiek nodig omdat we moe zijn van de vele waarheden die geen vlammetje doen ontbranden.’ Hij bewondert, nee: wordt geïnspireerd door Hitler. Want deze heeft met zijn ‘vurige passie’, met zijn ‘messianistische energie’ de waarden die door democratisch rationalisme tot platitudes en trivialiteiten zijn verworden nieuw leven ingeblazen. Van democratie moesten de revolutionaire jongeren niks hebben, die staatsvorm was immers niet te rijmen met de traditionele symbiose tussen de orthodoxe kerk en de staat. En het Westen had nou eenmaal een andere traditie - waarmee de Roemenen zichzelf probeerden te ontslaan van de frustrerende want kansloze competitie met die in zoveel opzichten rijke westerse landen. De roekeloze Cioran: ‘De totalitaire staat is de

[p. 789]

enige pantsering die Roemenië kan behoeden voor faillissement.’ Bovendien konden de nieuw-rechtse intellectuelen volhouden dat zolang Roemenië een parlementair systeem kende, de werkelijke macht in handen van de joden was: hun politieke tactiek was de democratie, hun machtige wapen de pers. Cioran (in Schimbarea): ‘In feite is geen pers reactionairder dan de joodse pers, die altijd een paradijselijk bestaan genoot in de pestilente atmosfeer van de Roemeense democratie, met haar bewonderenswaardige bedoelingen en miserabele resultaten.’

Zoals Volovici schrijft hadden de filosofische, ethische en esthetische ideeën evenals de sociopolitieke doctrines in Roemenië maar één doel: de ideologische rechtvaardiging van het ‘nieuwe nationalisme’.

Het Derde Rijk was voor de jongeren het ideale model voor het nieuwe dictatoriaat. Zo sympathiseerde voorman Ionescu openlijk met de ‘Duitse revolutie’. Want die liep uit op het gelukzalige dictatoriaat waarin de massa en de leider elkaar vonden.

Voor Cioran was het nazi-succes het meest overtuigende voorbeeld van ‘de passie van een vruchtbaar en creatief barbarisme’. Roemenië was in zijn ogen slechts een klein volk van middelmatige, onverschillige en slappe weifelaars. Ze hebben nergens blind vertrouwen in, jammert hij, en ze tonen nooit eens ergens passie voor. ‘Een fanatiek Roemenië is een herschapen Roemenië,’ predikte hij in Schimbarea. ‘De fanatisering van Roemenië is de gedaanteverandering van Roemenië (...) Ons volk is te goedaardig, te fatsoenlijk, te kalm. Ik kan alleen van een doldriest Roemenië houden.’

De nazi-ideeën zelf spraken hem minder aan. Volgens de jonge losbol zou een soortgelijke passie (‘een vitaliteit die zelfvervullend zal zijn’) Roemenië kunnen behoeden voor het verval. En in die blinde geestdrift voorzag hij niet dat het uit zou lopen op zelfvernietiging. Zo totaal werd hij meegesleept in de nietzscheaanse overwinningsroes. Hij meende dat de betrokkenheid van de nationalist met zijn land hem ontsloeg van alle verantwoordelijkheid. ‘Alle middelen,’ schreef hij, ‘zijn toegestaan als een volk zich een weg baant in de wereld. Terreur, misdaad, bestialiteit en perfiditeit zijn alleen in de decadentie, als ze een inhoudelijk vacuüm beschermen, laag en immoreel; als ze echter helpen bij de verheffing van een volk zijn het deugden. Alle triomfen zijn moreel.’

Hij verklaarde de vijandigheid tegenover vreemdelingen uit het feit dat de Roemeen niet trots kon zijn op zijn land zoals de Franse patriot dat bijvoorbeeld wel kon. En hij benadrukt: ‘Roemeniës probleem zou niet minder ernstig zijn als we alle vreemdelingen elimineerden.’ Hij levert ook felle kritiek op de antisemiet bij uitstek, A.C. Cuza. De bekrompenheid van visie van het Roemeense nationalisme weet hij aan het feit dat het ontsproten was aan dat antisemitisme. ‘Een randprobleem wordt de bron van de beweging en visie.’ Hij vond wel dat antisemitisme gelegitimeerd was gezien ‘de joodse invasie’ gedurende enkele decennia (nooit hoger percentage bereikt dan luttele vijf procent), maar het moest ook weer niet overdreven worden. De joden ‘zijn op geen enkele manier de oorzaak van onze misère, onze eeuwenoude misère. (...) Maar antisemitisme lost noch de nationale noch de sociale problemen van een volk op. Dat zijn kwesties van zuivering, en meer niet.’ Want het was ook hem duidelijk dat de vreemdelingen ‘geneutraliseerd’ moesten worden. Het zou alleen niet centraal moeten staan. En die haat op zichzelf was een goed teken: het bewijs van een nationaal instinct - en dáár was het Cioran om te doen.

Ciorans interesse in ‘het joodse vraagstuk’ was veel breder dan die van veel anderen, zijn speciale belangstelling gold ‘de jood’ in al zijn verschijningsvormen. Hij verdiepte zich in het judaïsme en het joodse lot. Het ging hem erom de ‘joodse geest’ te preciseren en niet zozeer om (als bijvoorbeeld Eliade) het antisemitisme ideologisch of politiek te rechtvaardigen. In Schimbarea wijdt hij hele passages aan het mythische volk. Dat de joden het overleefden in

[p. 790]

een hun vijandige wereld dankten zij volgens hem aan hun religieuze hardnekkigheid en profetisme. Zij waren niet uit op een universele redding maar alleen geobsedeerd met hun eigen lot. Maar hun rol was uitgespeeld. Een aards paradijs zouden ze alleen bereiken op hun eigen puinhopen. ‘Hun enige uitweg is een apocalyptische oplossing,’ luidde een van zijn vele stellige uitspraken. (Hoe misplaatst en gruwelijk klinkt ons dat nu in de oren nu wij weten dat degenen voor wie hij zo'n bewondering koesterde, de nazi's, die oplossing verzonnen en ten uitvoer brachten.) Ja, hun honger naar land was zo groot dat het de religie zelf was geworden. Het verbond het volk zozeer met de wereld dat verzaking hun vreemd was. De opvatting van het leven als ijdelheid (Job, een figuur door wie Cioran geobsedeerd was) was louter lyrisme, bestond niet in het moderne joodse bewustzijn. Een vreemde angst, hun overheersende gevoel, had hen van de weeromstuit en onherroepelijk verbonden met de wereld.

Het unieke lot van de jood en de vijandigheid van anderen jegens hem verklaarde Cioran uit de absolute en ondraaglijke eigenaardigheid van hun etnische temperament. Het is vooral ook hier dat hij een ronduit antisemitische toon aanslaat. De joden, schrijft hij, zijn als door een kloof van de anderen gescheiden. Ja, alsof ze van een andere aap afstammen. ‘De jood is niet onze metgezel, onze buurman. (...) We kunnen hem niet tegemoet treden als een mens omdat de jood eerst een jood is en dan pas een man.’ Door zich te mengen met andere volkeren perverteren de joden ‘het ritme van het leven’, hun aanwezigheid werkt als een katalysator. Bovendien hadden zij als internationalisten hun karakteristieke materialistische visie in het socialisme ingevoerd. Het probleem van het jodendom is net zo gecompliceerd als het bestaan van God. En het ‘Joodse Vraagstuk’ heeft geen oplossing aangezien het ‘een vloek van de geschiedenis’ is.

Het commentaar van Volovici: ‘Ciorans essay kwam niet overeen met een traditionele “ontmaskering” van de destructieve joodse geest. Het klonk eerder als een bittere lofrede op een tegenstander die hij verachtte vanwege de buitengewone, unieke kracht en kwaliteiten van die vijand.’ Hij zou hun lot niet kunnen dragen. ‘De joden zijn uniek in elke betekenis. Gebukt onder een vloek waar alleen God verantwoordelijk voor is, zijn zij weergaloos. Als ik een jood was, zou ik onmiddellijk zelfmoord plegen.’

Herhaaldelijk maakte hij attent op de joodse superioriteit. Hoe konden de Roemenen, ‘een miserabel volk’, ooit ‘het meest onoverwinnelijke fenomeen van de geschiedenis’ in hun midden opnemen? De joodse vitaliteit was volgens hem zo agressief en hun hebzucht zo persistent dat hen tolereren zou leiden tot het eigen bankroet. Wat weet het Roemeense volk nou helemaal in vergelijking met het joodse? O, als ze de joden hun gang lieten gaan, zouden ze zelfs de naam van het land binnen de korste keren veranderen. En hij besluit met een verrassende en zijn stijl typerende paradox: ‘Per slot van rekening moeten we erkennen, zij het met spijt, dat antisemitisme het grootste huldeblijk is gebracht aan de joden.’

Het heeft er dus veel van weg dat Cioran afgunstig was. Zijn afkeer van de joden wortelde in bewondering. Maar hij kon zijn land niet haten. Zoals Eliade schreef: ‘Voor ons Roemenen, betekent verwerping van Roemenië het leven verwerpen, zijn toevlucht nemen tot de dood.’ Cioran vluchtte, in 1937, naar Frankrijk (om in de winter van 1940-1941 nog even terug te keren en zich lovend uit te laten over wijlen Codreanu, de Leider van de IJzeren Garde). Het werd, net als voor Ionesco, zijn nieuwe vaderland. En het was als een wedergeboorte. Hij kon er het nationalisme opgeven en zich definitief wijden aan het individualisme van de literatuur. En zo schreef hij jaren later een essay over de joden: ‘Un peuple de solitaires’ (in boekvorm verschenen in 1956), bij wijze van ‘oefening in bewondering’ en misschien ook, zoals Volovici het opvat, van mea culpa. Want

[p. 791]

daarin doet hij de volgende bekentenis: ‘Toen ik twintig was hield ik zoveel van ze dat het me speet niet bij ze te horen; enige tijd later, niet in staat ze te vergeven dat ze in de loop der tijd een leidende rol gespeeld hadden, haatte ik ze met een haat-liefdegeestdrift. De briljantheid van hun alomtegenwoordigheid vergrootte mijn bewustzijn van de obscuriteit van mijn eigen land (...) dat verdwijnen zou terwijl zij (...) kome wat kome alles zouden overleven. Bovendien, in die dagen voelde ik slechts een pedant medelijden vanwege hun doorstane leed en voorzag niet dat wat hen te wachten stond.’

Maar door echte wroeging lijkt de oudere Cioran niet geplaagd te worden. In zijn open ‘Brief aan een verre vriend’ (opgenomen in Histoire et utopie) zegt hij niet te weten of hij nou bewondering of minachting moet koesteren voor iemand die voor zijn dertigste nooit de fascinatie voor alle vormen van extremisme heeft gekend: moet je zo iemand nou beschouwen als een een heilige of als een kadaver? (In dezelfde ‘brief’ laat hij zich trouwens relatief mild uit over de democratie.)

De Garde beschouwde hij, zei hij in een interview met François Bondy, voortaan als een uitdrukking van Roemeniës periferie. Ze had meer weg ‘van een krankzinnige sekte dan van een partij. (...) En de verveelde intellectuelen, die doodgingen in de dorpen, waren vanzelfsprekend verheugd mee te kunnen doen. De IJzeren Garde werd beschouwd als een remedie tegen alle kwaad, inclusief verveling en zelfs de druiper.’

Mede gezien deze uitspraken bevreemdt het mij dat hij zijn medewerking verleende aan de herdruk van Schimbarea in 1991. Zonder de antisemitische passages, maar toch. Uit het voorwoord bij de herdruk: ‘Van alles wat ik heb gepubliceerd, is dit geschrift misschien het meest gepassioneerd, maar ook dat welke mij het meest vreemd is. Ik herken mezelf er niet meer in, ofschoon de aanwezigheid van mijn hysterie van toen me duidelijk lijkt. Ik beschouwde het als mijn plicht om enkele pretentieuze en dwaze pagina's te schrappen.’ Liet de oude Cioran zich opnieuw meeslepen in het enthousiasme van na de val van de Muur, net zoals de jonge Cioran zich had zich laten meeslepen, nee: zich had overgegeven aan de woelingen van zijn tijd en land? Volovici houdt het erop, zoals hij mij in een brief (d.d. 4-1-1996) schreef, dat de oude Cioran weliswaar ‘geschiedenis’ en politiek fanatisme afwees, maar fanatisme an sich niet. Want dat, aldus Volovici, is de expressie van een totale en absoluut vrije wijze om jezelf tot uitdrukking te brengen. ‘En dat blijft, denk ik, een kenmerk van zijn filosofie en radicalisme.’

De jonge Cioran was, vrij naar Ionesco, het slachtoffer van zijn temperament. Het woeste temperament dat hij dankzij het skepticisme van Montaigne heeft kunnen temmen. In Frankrijk was hij bovendien zelf een vreemdeling, een ander.

De hel, zei Sartre eens, dat zijn de anderen. Waarop Ionesco reageerde met: ‘De anderen, dat zijn wij.’