De Gids. Jaargang 159

[p. 57]

Philippe Sollers
Lofrede op de markiezin de Merteuil

Wellicht zou het Laclos niet bijzonder verbazen zijn Liaisons als Engelstalige film te zien en daarin op de lippen van de markiezin de Merteuil, voor de gelegenheid belichaamd in de mooie, blauwogige, intelligente en wat massieve Glenn Close, het woord war (op z'n Engels) te lezen, bedoeld voor Valmont. Men herinnert het zich nog wel: het gaat hier om brief 153. De markiezin zendt de vicomte diens ultimatum retour, slechts voorzien van de toevoeging Hé bien! la guerre, ‘Nu dan! oorlog’. Het hele boek is toegeschreven naar dat montere en dodelijke Hé bien, waarvan elke vertaling te kort schiet. ‘Een bij uitstek Frans boek,’ schreef Baudelaire in 1856 (kijk eens aan, het geboortejaar van Freud). En ook schreef hij: ‘De libertijnse boeken becommentariëren en verklaren dus de Revolutie.’ Het zou toch wel wat zijn als het tweede eeuwfeest van de Franse Revolutie gestalte kreeg in deze wederopstanding van Laclos op het witte doek en als aldus buiten Frankrijk de herdenking beter werd aangepakt dan bij ons.

Over Les liaisons dangereuses is veel nagedacht, maar meestal met gêne. Malraux lijkt in zijn tekst uit 1939 te willen stellen dat, met een Tweede Wereldoorlog die zijn schaduw vooruitwerpt, een tijdvak ten einde loopt, net als aan het einde van de achttiende eeuw. Hij onderstreept de volstrekt nieuwe techniek van het boek, het feit dat voor het eerst fictionele personages handelen in functie van wat ze denken en zich op grond daarvan kenmerken door een ‘erotisering van de wil’. Hij doet een verbazingwekkende uitspraak: ‘De kwestie-Laclos blijft onopgelost, en misschien even intrigerend als de kwestie-Rimbaud.’ De ziener-dichter wordt een nauwgezette handelsman die geld wil sparen voor het huwelijk (Rimbaud) en de geniale literaire strateeg verandert in een echtelijke generaal die wel wat ziet in de ideeën van Rousseau (Laclos), reden genoeg voor een niet-aflatende nieuwsgierigheid.

Ik beperk me tot een lofrede op de verborgen duivel die ons ongetwijfeld heel wat duivelse uitbarstingen zou besparen als hij goed werd begrepen: de markiezin de Merteuil. Ik geef toe, ik koester jegens haar een fanatieke hartstocht. ‘Geen ander vrouwelijk personage uit de literatuur laat zich zo leiden door haar wil,’ schrijft Malraux, die als eerste wijst op haar bijna mystieke gelijkenis met Loyola. Ja, Liaisons is een spirituele oefening in alle betekenissen van het woord. Opnieuw Baudelaire: ‘De scherpte van geest heeft het veld moeten ruimen voor de onnozelheid [...] Uitwerpselen en klaagzangen. De Sade te verkiezen boven George Sand.’ De markiezin? Aldus is haar stijl: ‘Krijgt u die vrouw niet, dan zullen de anderen zich schamen dat ze u hebben gehad.’ Laclos is een expert in de ballistiek; hij vond indertijd de holle kanonskogel uit. Iedere zin van hem volgt een exacte curve met een exact berekend eindpunt; de zin vibreert en explodeert tot fijne, binnendringende scherfjes. Zo'n literatuur is gemaakt om maximale schade aan te richten. Wie kan zeggen dat wij daar geen behoefte aan hebben?

De gêne die door Liaisons wordt opgeroepen? Deze uit zich in het verlangen om de mar-

[p. 58]

kiezin uit de weg te gaan en alles terug te voeren tot de presidentsvrouw, Madame de Tourvel. Het boek wordt geforceerd omgebogen naar de romantische periode die erop volgt. Er wordt zoveel mogelijk weggepoetst van de kil gedemonstreerde parodie en hoon jegens een emotionaliteit à la Racine en jegens ontboezemingen zoals ze te vinden zijn in La nouvelle Héloïse. De interpretatie moet met alle geweld zo snel mogelijk terechtkomen bij de gemoedstoestanden en beklemmingen van Emma Bovary, bij haar kwellingen en flauwtes. ‘De markiezin de Merteuil, dat ben ik,’ had Laclos kunnen zeggen. Maar zijn we hier en nu niet meer dan ooit in de negentiende eeuw, met onze staaltjes wetenschappelijk vernietigingswerk? In weerwil van Proust ligt de macht nog steeds bij Sainte-Beuve, die de voorkeur gaf aan de Mémoires van Madame d'Épinay en Laclos rangschikte onder de ‘verfoeilijke’, met een ‘duivelse trots’ behepte mensensoort van hen die de liefde besmeuren. De Merteuil is het boze oog, de boze, angstaanjagende moeder, de Medusa wier aanblik niemand kon verdragen (dat ze aan het eind van het verhaal misvormd is en een oog is kwijtgeraakt, is symbolisch voor die onmogelijkheid haar recht aan te kijken).

We nemen het stichtelijke slot van dit schandelijke en fonkelende boek nu even voor zoete koek, in plaats van te begrijpen dat het louter geschreven is om de censuur de wapens uit handen te slaan. De brieven van Laclos aan Madame Riccoboni zijn in dit opzicht meesterstukjes van behendigheid en ironie. In feite ligt de roman er om aan te tonen hoe vervelend en nutteloos de andere romans zijn. En de reden daarvan is simpel: hun onvermogen om de equivalentie te vinden tussen zeggen en doen. Les liaisons dangereuses is een veelheid van romans in één enkele; er zouden niet drie of vier maar honderd films uit moeten worden gehaald. De valstrik bijvoorbeeld (de episode-Prévan) is op zichzelf al genoeg. Aan een televisieserie zou de titel ‘Ontdekking van de hysterie’ kunnen worden meegegeven. Daarin zou duidelijk worden hoe nauwgezet Laclos de symptomen van Madame de Tourvel (de ‘preutse engel’) beschrijft, haar roerende en komische slingertocht tussen crisis en neerslachtigheid. De scène van de lessenaar (of hoe een brief te schrijven op een levend vel) zou met regelmatige tussenpozen steeds weer opnieuw moeten worden gespeeld.

Kortom, alles zou moeten worden uitgesponnen, er zou moeten worden gemoduleerd op de verschillende grappen (de markiezin: ‘Het is nu al ruim zes weken geleden dat ik me een grap heb veroorloofd’), op het bizarre (Valmont: ‘Ik schep nog slechts behagen in wat bizar is’). Een hele film over het thema van het kleine huis zou een verrukking zijn. In een andere film zou ons worden uitgelegd wat dient te worden verstaan onder een ‘catechismus van losbandigheid’ of een ‘nieuwsblad voor laster’. In nog weer een ander zou ons de kunst van de markiezin worden getoond als ze, op haar landgoed, af wil van Belleroche en hem om zijn weerzin te wekken overlaadt met attenties. In een andere film ten slotte zou ons systematisch het portret worden geschilderd van de ‘bijvrouwen’, de jonge meisjes als ‘genotsmachines’, van de ‘postbodes’, de ‘loopjongens’, het ‘losse liefdeswerk’. De voortdurende, weloverwogen wendingen die het verhaal neemt, zouden eindelijk binnen de verhaalstructuur worden bewerkt en verbreed. Honderdvijfenzeventig brieven, van 3 augustus tot en met 14 januari, van midden zomer tot midden winter 17**: nooit had het cijfer 17 zo'n mythische kracht. Laclos in het Pantheon, net als zijn vriend Monge, nog zo'n deskundige op het gebied van de beschrijvende meetkunde? Iets voor het derde eeuwfeest, mogen we hopen.

Seks, hart, geest: van deze onharmonieuze trits beheerst de markiezin als enige, tot het einde toe, het knooppunt. De anderen raken verstrikt in hun gevoelens, zelfs Valmont, en dat is de reden van zijn val. Hij is zwak geworden en wil sterk zijn, in plaats van te behagen wil hij zich doen gelden: het kost hem zijn

[p. 59]

leven. De markiezin daarentegen gaat niet dood, zij zinkt weg terwijl op de achtergrond haar uitdagende woorden blijven klinken: ‘Ik heb mezelf gemaakt tot wat ik ben.’ Haar medisch geheim neemt ze voor lange tijd mee de duisternis in: ‘Liefde is, als de geneeskunde, de kunst om de natuur te helpen.’ Dit grootse boek van de waarheid, waarin de leugen in en met zichzelf experimenteert, leert ons dat verblinding en zelfverloochening enkel bestaan in relatie tot het genot. Eén enkele vrouw waagt het te beweren dat ze op zichzelf een hele harem is. Ze laat ons zelfs een waardevolle scheikundige formule na, die ze heeft ontdekt in haar laboratorium: ‘De verrukking van de wellust waarin het genot door zijn buitensporigheid wordt gezuiverd.’ Naderhand geeft Laclos nog te kennen dat hij overweegt een ‘gelukkig’ vervolg op Liaisons te schrijven. Maar het moet hem duidelijk zijn geweest dat hij daartoe het systeem van de Merteuil onvoorwaardelijk tot het zijne diende te maken. En met een dergelijke bekentenis kan hij al heel snel bij niemand meer terecht: noch bij de hertog van Orléans, noch bij de jakobijnen, noch bij de eerste consul die bezig is keizer te worden, noch uiteraard bij zijn vrouw. De poort van licht heeft zich weer gesloten. Toch is het een krachtige confidentie, de fameuze Londense uitspraak uit 1790: ‘Ik lag in garnizoen op het eiland Ré... Ik besloot een werk te schrijven dat afweek van de gewone weg, dat opzien zou baren en dat op aarde nog steeds van zich zou laten horen als ik er niet meer zou zijn.’ Lopen we nog steeds rond op dezelfde aarde? Zeker, tenzij we niet meer bij machte zijn dat boek open te slaan, die bijbel die voorgoed onverenigbaar is met de andere, niet meer in staat zijn er simpelweg in te lezen om het gelezene daarna in praktijk te brengen.

vertaling: Jeanne Holierhoek