De Gids. Jaargang 157

[p. 400]

Hugo Brems
‘Jullie X.’

Meer en meer raak ik ervan overtuigd dat het er bij het lezen van poëzie minder op aankomt te begrijpen wat het betekent, dan wel te zien hoe het is. Het lijkt wel alsof dat een terugkeer is naar de simpele en banale gedachte dat analyse het gedicht stukbreekt en ontluistert; dat alleen intuïtieve en emotionele reacties op poëzie de juiste zijn. Nochtans is het allerminst dat wat ik bedoel. Er is hier geen sprake van troebele stemmingen en vage sferen. Maar evenmin is er plaats voor vragen waarop antwoorden dienen te volgen. Het gedicht dat begrepen wordt, is het verkeerde gedicht. Het ligt net naast het gedicht waar het om begonnen was en helemaal buiten de poëzie.

Deze gedachte overviel mij naar aanleiding van een gedicht van Lucebert, dat mij al meer dan twintig jaar bezighoudt, dat ik geanalyseerd heb, dat ik talloze keren in colleges heb uitgelegd, maar waarvan plots tijdens zo'n college alle scherpzinnigheden afgleden: het was volstrekt zichtbaar hoe het was. En op geen enkele manier uit te leggen.

In de ‘Aanwijzingen voor het schrijven van een ansichtkaart en een voorbeeld’ van Kopland zie ik dezelfde houding weerspiegeld: de eenvoud en vanzelfsprekendheid daarvan, maar evengoed de complexiteit, de paradoxen en zelfs de tragiek ervan. Het gaat over het schrijven van een ansichtkaart. Het beschrijven ervan, letterlijk en figuurlijk. Figuurlijk als het omzetten ervan in een tekst, letterlijk als het schrijven op de achterkant ervan. Een ansichtkaart is een complexe boodschap, die heel moeilijk te interpreteren is. Er zijn tekst en beeld, wat getoond en wat gezegd wordt, voorkant en achterkant. Die hebben met elkaar te maken maar het is niet duidelijk wat. Evenmin is het ondubbelzinnig uit te maken wat de tekst toont (de prent?) en wat de prent zegt (de tekst?). En dan zijn er nog die derde en die vierde in het spel, die weliswaar afwezig zijn, maar over wie het de hele tijd gaat: de werkelijkheid waarvan de prent de afbeelding is en de schrijver, die zich op de ansichtkaart uitdrukt. Ze zijn met elkaar druk in de weer.

Het gaat over interpreteren. Iemand, ‘men’, ziet een kaart met daarop ‘een pleintje, in de zon/slaapt een hond, een oude man zit in de schaduw’. Zijn reactie is dubbel: hij denkt ‘dit is wat ik zoek’ en ‘ik ga schrijven’. Het lijkt een eenvoudige, voor de hand liggende opeenvolging van vaststelling en gevolgtrekking, maar dat is het bedrog van de formulering en van de herinnering aan zoveel gelijkaardige, gedachteloze situaties: men is op vakantie, men ziet een kaartje met een strand, een kerk, een bergtop of een dorpsplein en men denkt, dit is een mooie kaart en men zet zich aan het schrijven. Die vanzelfsprekende sequens wordt hier doorbroken, door de versbouw, door de komma's, door de aaneenschakeling én de loskoppeling van drie werkwoorden in het derde vers, door de keuze van net die kaart en niet minder door het kader waarbinnen ik ben gaan lezen. Daardoor krijgt ‘men denkt’ de bijklank van ‘men heeft de illusie’, en vooral wordt daardoor een tegenstelling of minstens een problematisch verband gecreeerd tussen ‘dit is wat ik zoek’ en ‘ik ga schrijven’. Tussen zien hoe het is en willen begrijpen wat het betekent.

Het gaat over feiten en leugens, over de werkelijkheid en wat daarover gezegd kan worden. Schrijven en het ‘verlangen naar waarheid’ schijnen bij elkaar te horen. Maar schrijven kan enkel een illusie van waarheid tot stand brengen. De waarheid kan slechts aangewezen worden door de tekst en de illusie te schrappen, de tekst afwezig, voorbij te maken. Alleen als negatief, als leegte, kan de waarheid ter sprake gebracht worden. Het schrijven zelf brengt immers afstand teweeg, het komt niet alleen achteraf, maar het verandert en interpreteert.

Voor de schrijver volstaat ‘dit’ niet in de zin ‘dit is wat ik zoek’. Hij schrijft niet ‘dit is wat ik zocht’ om zich vervolgens te beperken tot het

[p. 401]

aanschouwen van ‘dit’. Hij blijft denken, zoeken en schrijven om de waarheid van ‘dit’ te achterhalen.

Wie dus toch wil schrijven, dient zich te beperken tot leugens. Niet de leugens die aanspraak maken op waarheid, maar de leugens die zorgvuldig en juist de waarheid ontmaskeren. ‘Het geheim van leugens zit in de feiten’: dat is een paradox die de lezer kost wat kost wil begrijpen. Hij wil weten over welk geheim het gaat. Over het geheim dat door de leugen verborgen wordt? Of over het geheimzinnige mechanisme van de leugen? En welke feiten? Die door de leugen ontkend worden of die door de leugen voorgewend worden? Men kan die vragen wel stellen, maar alleen als middel om beter te zien dat ze zinloos zijn omdat het enige mogelijke antwoord erop daarin bestaat dat men het gedicht opnieuw gaat lezen.

Het gaat over het afwijzen van vragen, heel expliciet in het tweede gedicht. En als er dan toch moet gevraagd worden, ‘stel alleen vragen die dat niet zijn en geef ook het antwoord’. Vragen die dat niet zijn, dat zijn vragen waarop het antwoord in de vraag al gegeven is: wat?, dat; waarom? daarom; hoe? zo. Vragen die niet alleen het verlangen ontkennen naar weten en begrijpen, maar meteen ook het schrijven zelf overbodig maken, ten voordele van het kijken.

Het gaat dus over kijken. In het derde gedicht: ‘Men blijft kijken naar die kaart met dat pleintje, die hond in de zon, die oude man in de schaduw.’ Het is niet zomaar Spielerei dat de volledige beschrijving van wat er op de kaart te zien is, vier maal, in de meest neutrale bewoordingen, wordt herhaald, hoewel ze gemakkelijk samengevat of slechts genoemd had kunnen worden. Het gaat immers, werkelijk en letterlijk, om die kaart, om wat er is en hoe het is, daar op die kaart. Het gaat niet om die onzichtbare medespelers die zich zo opdringerig voor die kaart willen schuiven met hun vragen en hun gevoelens. En evenmin gaat het om dat pleintje als idee, als symbool, als herinnering of als utopische, clichématige voorstelling van de idylle. Ook niet om zo'n werkelijk pleintje. Het gaat om ‘die kaart’. Om die stilgezette, niet te beschrijven, niet te begrijpen voorstelling, zonder geschiedenis, zonder oorzaak of gevolg, zonder verantwoording en ontoegankelijk. Daar is geen verweer tegen, behalve humor.

Het gaat dus over het schrijven van een ansichtkaart. Een voorbeeld: dat kan toch alleen maar een voorbeeld zijn dat het schrijven van een ansichtkaart ontkent. Een lege kaart die zichzelf toont, die vraagt om bekeken te worden. Zonder achterkant, of met een achterkant die alleen maar naar de voorkant verwijst, als een dringende oproep aan de bestemmeling: ‘Hier is een kaart, zien jullie....’

Maar dan, geheel onverwacht, treedt een ‘ik’ op. Het is wel de fictieve schrijver van het voorbeeld, maar toch een ik, dat zich in de acht resterende verzen zelfs heel uitdrukkelijk op de voorgrond plaatst, dat zich ook nog eens helemaal identificeert met al wat er op de kaart te zien is. Geen sprake meer van afstand, van onthechting en discipline. In het derde gedicht stond er nog heel streng: ‘het gaat om alles, behalve om u’. En nu, hier: ‘alles ben ik’. Er klopt iets niet.

Maar toch, dit is het eigenlijke punt in het gedicht waar het erop aankomt te zien hoe het is. Hoe ‘alles ben ik’, hoe het samenvallen van ik en de kaart ingebed is in ‘het toeval’, in de doelloze onbewustheid en onverschilligheid van ‘ik lig te slapen in mijzelf, ik zit te zitten in mezelf’, in de verontschuldigende toon van de slotstrofe en in de finale paradox van het slotvers, dat categoriek bevestigt ‘zo is het’ en ontkent: ‘maar ikzelf weet van niets’. Ikzelf is er niet meer, is zonder waarheid, zonder vragen en zonder inleving opgegaan in het beeld. Erdoor vervangen, ingehaald. Naamloos geworden: ‘X’. ‘Jullie X’.