De Gids. Jaargang 157

[p. 1]

[Nummer 1]

Kroniek & kritiek

Cultuur-filosofisch leven
tussenruimten
T. Lemaire
Een cultuur van de beweging

Al sinds geruime tijd is de mythe van de Vooruitgang op zijn retour. De laatste decennia zijn er de nodige studies verschenen die ontstaan en invloed van deze idee traceren, die zoveel stromen van activiteit in de wereld heeft opgeroepen. Maar dat kon er juist wel eens een teken van zijn dat de idee zélf als inspirerende en legitimerende kracht van de moderniteit ons niet meer in haar ban houdt. Vooruitgang met een grote v, hoe weinigen geloven er nog werkelijk in? Wij zijn immers een sceptische generatie geworden, die geen waarde meer hecht aan grootse en meeslepende ideeën of ideologieën.

Maar er wordt over het hoofd gezien dat het vooruitgangsgeloof in wat afgezwakte en versmalde vorm wel degelijk voortbestaat. Ik denk aan het prestige dat zulke begrippen als ‘beweging’, ‘verandering’, ‘vernieuwing’, ‘groei’ en ‘ontwikkeling’ genieten: allemaal bewegingsbegrippen die een zeer positieve lading bezitten en nog steeds mensen mobiliseren. Sloterdijk (1989) spreekt over de ‘kinetische utopie’ waarop de moderniteit is gebaseerd. Het beginsel van de moderne maatschappij is volgens hem ‘mobiliteit überhaupt’ (66), oneindige zelfbeweging, ‘Bewegung zur Bewegung in sich steigernden Selbst-intensivierungsschleifen’ (200). Met de moderne tijd is deze ‘mobilisering’ van de planeet begonnen en zij wordt steeds verder doorgevoerd. Het woord zelf (‘Mobilmachung’) is trouwens voor het eerst door Ernst Jünger gebruikt in deze brede zin; niet toevallig is het van militaire herkomst.

In Sloterdijks boek, waaruit ik al citeerde, staan verschillende foto's van roltrappen, auto's en vliegtuigen als symbolen van een maatschappij waarin de cultus van beweging en snelheid centraal staat. Vooral de auto is bij uitstek het voertuig van het moderne ‘gemobiliseerde’ subject. Sloterdijk spreekt treffend van ‘[...] das kultische Mitte einer kinetischen Weltreligion’ (42). De auto is niet slechts een praktisch vervoermiddel of drager van verschillen in rang of rijkdom. Op een dieper niveau is hij symbool van mobiliteit, vehikel van de kinetische utopie waardoor de moderniteit wordt voortgedreven, belichaming van voor(ui)tgang binnen het bereik van allen gebracht.

Het eigenlijke domein van de auto is de autoweg of autobaan. Deze verschilt van de oudere (rijks- of provinciale) wegen die van dorp naar dorp, van stad naar stad lopen, omdat hij die juist vermijdt. De autobaan is precies het rijk van de beweging als zodanig, de abstracte, pure beweging. Hij doorsnijdt dan ook bruut het landschap en zijn historische geleding, waarin zich het traditionele ritme van het menselijke werken en wonen heeft uitgedrukt. Via afslagen is een verbinding tot stand gebracht tussen de ruimte van de zuivere beweging en de concrete en beleefde ruimte van het wonen. Op de autoweg is iedereen passant geworden, chronisch reiziger in een vluchtige wereld. En terwijl de ruimte die hij doorsnijdt een geheel van plaatsen is beladen met persoonlijke en sociale betekenissen, is de autoweg prototype van wat iemand treffend een ‘niet-plaats’ noemt, een abstracte en anonieme doorgangsplaats (Augé 1992).

[p. 2]

Deze moderne niet-plaatsen zijn plekken in de ruimte, waar mensen slechts passanten zijn; vluchtige punten in een gemobiliseerde samenleving. Behalve autowegen zijn dat plaatsen als de grote supermarkten, de automatische draaihekken via welke men toegang krijgt tot metro of vliegveld, de automaten waar men kaartjes koopt voor de parkeerplaats of waar men geld uit de muur haalt enzovoort: kortom, transitplaatsen, waar mensen elkaar passeren, maar niet ontmoeten. In tegenstelling tot de concrete leefruimte zijn mensen in het gebruik van niet-plaatsen alleen en anoniem. Zij maken mogelijk ‘[...] la coexistence d'individualités distinctes, semblables et indifférentes les unes aux autres’ (Augé: 139). In de mate waarin de samenleving mobieler wordt, komen er steeds meer van dergelijke niet-plaatsen.

Hoewel het doel van het op-weg zijn en van het winnen van tijd moeilijk iets anders kan zijn dan het aankomen en het bij zich-zelf zijn, raakt dat doel in een gemobiliseerde samenleving steeds verder op de achtergrond. De druk om te bewegen en te reizen, het prestige van verandering en vernieuwing blijken zo groot dat de oude plaatsen waar men zichzelf kon zijn onder de verdenking vallen achterhaald en inauthentiek te zijn. Daarom is in het tijdperk van algehele mobiliteit, in de cultuur van de beweging, de kunst van het wonen steeds moeilijker geworden. Misschien moeten dan ook de aanzetten tot een filosofie van het wonen, zoals die ongeveer tussen 1940 en 1970 door onder andere Bollnow, Heidegger, de Saint-Exupéry en Vander Kerken zijn gegeven, worden opgevat als een poging om de ruimtebeleving vast te leggen van een verdwijnende leefwijze. Wonen veronderstelt immers verworteling, een gehechtheid aan een plek, en als er iets meer tegengesteld is aan de geest van de algehele mobiliteit, dan is het wel het geworteld-zijn. Het echte wonen moet iets hebben van het vegetatieve, van de geleidelijkheid en behoedzaamheid van organische processen. Maar tegen deze wereld is nu juist de moderne mobiliteit in permanente opstand! Zij stelt tegenover het langzame ritme van de planten de cultus van de snelheid, tegenover het zich steeds herhalende de zucht naar het nieuwe, tegenover de inkeer en het bij zich-zelf-zijn de expansie en de verkenning, tegenover de stilte de luidruchtigheid. Het liefst zou ze de nacht in dag veranderen, de droom in daad, al het passieve in activiteit, elke beslotenheid ontsluiten en ‘al het vaststaande vervluchtigen’ (Marx, cf. Berman 1982). Het gevolg is dat de planeet Aarde lijkt te kreunen onder de druk van deze totale mobilisering die de mensen haar willen opleggen. Want in laatste instantie wordt alle leven op aarde toch gedragen door het plantenrijk, zodat er een grens is aan de mobiliteit: mensen moeten minstens minimaal het vegetatieve ritme van de natuur gehoorzamen op straffe van ondergang.

Een andere uiting van ons activisme is het stellige geloof in zoiets als ‘ontwikkeling’. Zo twijfelt er nauwelijks iemand aan dat de derde wereld (en ‘achtergebleven’ delen van Europa) ontwikkeld moeten worden. In de vorige eeuw sprak men nog onbekommerd van het brengen van Christendom, Beschaving en Vooruitgang. Maar sinds het Westen zelf aan zijn idolen is gaan twijfelen, gebruikt men liever het schijnbaar neutrale begrip ‘ontwikkeling’: de anderen moeten worden voorzien van infrastructuur, aangesloten op de wereldmarkt, in beweging gebracht door de cultuur van de beweging, aangestoken door het virus van de mobilisering. Kortom, ontwikkeling is de versmalde vorm van vooruitgang; het is wat overblijft wanneer men niet meer in de echte vooruitgang gelooft.

Iets dergelijks geldt eveneens voor een verwant begrip, dat van ‘economische groei’. Permanente economische groei is een onaantastbaar geloofsartikel van een gemobiliseerde maatschappij, ondanks dat het een van de meest waanzinnige ideeën is ooit aan het menselijk brein ontsproten. Het gaat immers niet alleen om voortdurende groei, maar ook om groei van de optelsom van het bestaande en het toegevoegde en liefst van groei van de groei. Wanneer de groei zelf niet groeit, is er eigenlijk al sprake van stilstand en dus achteruitgang - althans in de logica van het mobilisme en activisme. Per-

[p. 3]

manente groei, groeien om te groeien, ongelimiteerde groei is het devies van onze cultuur van de beweging. Daarbij is het overigens misleidend om het begrip ‘groei’ te gebruiken, omdat het immers een organisch proces suggereert; maar daarvan verschilt economische groei nu juist hemelsbreed. In de natuur is ongebreidelde vermeerdering immers een uiting van verstoring en disharmonie. Uiteindelijk krijgen we onvermijdelijk te maken met de tegenspraak tussen de cultus van de totale mobilisering van het bestaan en de aarde als ecosysteem. Ongelimiteerde produktie voor het bevredigen van in beginsel oneindige behoeften op een hoe dan ook eindige planeet kan niet anders dan tot (zelf)destructie leiden.

Er lijkt in onze samenleving een afkeer te bestaan om dingen bij het oude te laten - behalve natuurlijk als men ze welbewust als monument in stand houdt. De drang tot permanente vernieuwing is overal aanwezig, in de economische en technische wereld nog het meest. Zelden blijven winkels die ik bezoek langer dan twee jaar onveranderd. Als ze niet verbouwd of uitgebreid worden, dan zet men toch op zijn minst alles op een andere plaats neer. We weten hoe voortdurend nieuwe produkten worden gelanceerd of oude wijn in nieuwe zakken wordt gedaan: nieuw is het toverwoord van een cultuur die alles verwacht van de beweging. Maar wat vandaag nieuw is, is morgen al oud en overmorgen achterhaald. Snelle verandering en onophoudelijke vernieuwing betekenen ook snelle veroudering en ontwaarding: er treedt een inflatie op van alles wat door het virus van de mobiliteit is aangetast. De dingen verliezen hun substantie, vervluchtigen, worden sneller vervangen en weggegooid.

Ook de wereld van kunst en cultuur wordt erdoor meegesleept. De moderne kunst is een permanente opstand tegen de traditie, is de traditie van de permanente breuk om het paradoxaal te zeggen (cf. Paz 1990: hfst. 1). De kunst in de moderne tijd met haar verheerlijking van het andere en het nieuwe leidt dus noodzakelijk tot een voortdurende zelfvernietiging, daarin bestaat juist haar creativiteit. Maar het gevaar is dat ook deze revolutie ‘haar eigen kinderen verslindt’, in die zin dat de produkten van kunst en cultuur eveneens lijden onder de algehele ontwaarding die de dingen treft in een maatschappij met een ‘kinetische religie’.

We weten dat archaïsche samenlevingen zich vastklampten aan een mythische oorsprong, van waaruit zij aan de gebeurtenissen van hun leven betekenis gaven. Op deze manier bestreden ze wat Eliade noemt de ‘terreur van de tijd’ (1969: hfst. 4). Het moderne Westen heeft dat precies omgedraaid: door ons los te maken van de mythische aanvang en de archetypische herhaling hoopten wij onszelf te verwerkelijken in een gestage vooruitgang met de perfectie als voltooiing van de geschiedenis. Maar in de tweede helft van deze eeuw hebben we ons gerealiseerd dat ook dit een mythe is: de mythe van de vooruitgang. Sindsdien hebben we het geloof in de gestage verbetering en in een einddoel van de geschiedenis opgegeven, zonder dat daarmee de algehele mobilisering van het leven wordt beeindigd die ooit terwille van de Vooruitgang was ingezet. Dit lijkt me dan de situatie van de westerse cultuur op het einde van de twintigste eeuw te zijn: het is een cultuur van de beweging als zodanig, de beweging zonder doel of zin, zich overgevend aan de tijd, rondtollend in een steeds versnellend tempo. Het toekomstoptimisme is geworden tot de melancholie van een verzelfstandigd proces dat iedereen lijkt mee te slepen. Of is er ergens nog een oase van onbeweeglijkheid om te ontsnappen aan de terreur van de beweging?

Literatuur

Augé, M., Non-Lieux, introduction à une anthropologie de la surmodernité, ed. du Seuil, Paris 1992

Berman, M., All that is Solid Melts Away: the Experience of Modernity, Penguin, London/New-York etc. 1982

Eliade, M., Le mythe de l'éternel retour, Gallimard, Paris 1969 (1949)

Paz, O., De kinderen van het slijk: van de romantiek tot de avant-garde, Meulenhoff, Amsterdam 1990 (1974)

Sloterdijk, P., Eurotaoismus, zur Kritik der politischen Kinetik, Suhrkamp, Frankfurt a. Main 1989