De Gids. Jaargang 156

[p. 1000]

Georgine Sanders
Iets over ‘As’

Dit gedicht dat van 1988 dateert, grijpt terug op de cyclus ‘Het onvoltooid verleden’ die in 1985-1986 geschreven werd, en sluit die in zekere zin af. In beide gevallen wordt er een onderzoek gedaan naar de haast lijfelijke gewaarwording dat mijn doden nog deel uitmaken van mijn dagelijks leven. Maar er zijn verschilpunten. In ‘As’ worden al die doden herdacht en niet langer die ene, langgestorven vriend. Verder gaat het in ‘As’ niet in de eerste plaats om het verband, en het contrast, tussen de herinneringen van nu en de werkelijkheid van toen. In ‘As’ wordt er een verbintenis gezocht met het stoffelijk overschot van die doden dat, als deel van de overal aanwezige as en stof, nog binnen mijn bereik zou kunnen liggen. Maar, hoe aannemelijk die veronderstelling ook is, dit besef blijft te abstract. Zelfs het voorbeeld van de as, die in 1932 als wit stof op mij neerdaalde na de uitbarsting van de Merapi, helpt niet, en evenmin dat van de zwarte asslierten van het bombardement van Rotterdam, die op 14 mei in Utrecht tussen Leo en mij neerkwamen. Ik vind mijn doden niet terug in het stof om mij heen. Er blijft tenslotte niets werkelijkers over dan de onbetrouwbare herinneringen die met mij mee ouder geworden zijn en waardoor deze belangrijke mensen die niet meer bestaan nog delen in mijn alledaagse ervaringen.

De structuur

De structuur is heel eenvoudig: elke strofe bestaat uit vier regels van 8 lettergrepen en vier versvoeten (de meeste hiervan zijn jamben met enkele trocheeën). Het rijmschema is ab, ab, met constant mannelijk rijm en als enige uitzondering hierop het assonante rijm in de laatste regel van de vierde strofe, wat de nadruk vergroot. Dit zijn de bewuste keuzen in de constructie.

Minder bewust waren de vrij veel voorkomende alliteratie en het binnenrijm. Die waren meer het gevolg van overwegingen van klank en ritme, en ook hier was het effect een sterkere nadruk. Het derde kwatrijn is een anticlimax, een omdraaien van het perspectief van het gedicht, wat de concrete voorbeelden van het vierde kwatrijn niet kunnen herstellen. Het rijmschema van dit derde kwatrijn zet het apart van de rest. De veel gebruikte ij/ei-klank hierin staat, voor mij, voor een sterk zintuiglijke ervaring. Het vierde kwatrijn, waarin veel a/aa-klanken voorkomen, is meer concreet en cerebraal. Het vijfde kwatrijn is gekenmerkt door het accepteren van het enig mogelijke compromis waarop het onderzoek is uitgelopen. Het enjambement, speciaal dat tussen eerste en tweede strofe en binnen de tweede strofe zelf, dient natuurlijk om de zich ontwikkelende gedachte meer ruimte te geven dan die ene regel om op een onverwachte wending te kunnen afsturen.

Deze laatste effecten waren dus zeker niet doelbewust, maar werden pas achteraf duidelijk. Ze vloeiden voort uit de opzet om zo duidelijk en concreet mogelijk mijn gedachten te formuleren en die af te ronden. Er is eigenlijk geen sprake van beeldspraak, maar van een beschrijving van, voor mij, haast lichamelijke gewaarwordingen. Ik houd ervan om ‘gewone’ woorden en taal zo te gebruiken dat ze een nieuwe betekenis krijgen.

Misschien dient hier nog aan te worden toegevoegd dat Leo mijn verzen niet wil lezen voordat ze af zijn en dan hoogstens zegt: ‘Dat werkt niet zo goed’ of: ‘Dat is goed.’ Daarentegen heb ik veel geleerd van onze goede en nu ook gestorven vriend Bert Voeten. Ik liet

[p. 1001]

hem mijn gedichten altijd eerst lezen voor ik ze ergens heenstuurde en op ‘As’ had hij maar één ding aan te merken. Oorspronkelijk had ik ‘brandend’ Rotterdam. ‘Wil je werkelijk zo dicht achter elkaar “brandend” en “verbrand” hebben?’ schreef hij. ‘Verzwakt dat het beeld niet?’

Ik had gedacht dat het dit juist versterken zou, maar mijn keus van het compromis ‘laaiend’ voldeed ons allebei.

Naar aanleiding van ‘Worden’

Leo brengt mij altijd zijn gedichten en stukjes als ze klaar zijn. De ervaring heeft mij geleerd dan te kiezen tussen: ‘Ja, dat is wel goed’ of: ‘Dat vind ik echt erg goed.’ Een heel enkele keer zeg ik wel eens: ‘Dat loopt wat raar’ of: ‘Dat is niet goed gespeld.’ Hij vindt het nooit prettig als ik iets niet goed vind en het valt hem moeilijk dan over zo'n passage te praten en zeker om die te verdedigen. Hij is er nu eenmaal heel vast van overtuigd hoe iets moet zijn, en die zekerheid strekt zich uit tot interpunctie en spelling. Wij schijnen nu in staat te zijn om van elkaars werk kennis te nemen en het te accepteren, zonder daar als vanzelfsprekend een oordeel over uit te spreken. Alleen als we echt enthousiast zijn zeggen we dat. Het bevalt ons wel goed zo.

Ik heb er dan ook wel voor gezorgd voor deze bespreking een gedicht te kiezen (‘Worden’) waar ik veel van houd. Maar het leek mij een goed idee om dit stuk te beginnen met een analyse van wat mij in sommige van Leo's gedichten nu zo speciaal aantrekt. Hier volgt dus een kort en onvolledig lijstje:

In de eerste plaats dat heel oude gedicht geschreven nog voor ik hem kende: ‘Mijn pop gaat dood’. De atmosfeer is dreigend en onheilspellend en de inhoud beschrijft een onafwendbare ondergang die fatalistisch wordt afgewacht. Het begint als volgt:

De grijze tijd drijft wolken voor zich uit
met lange handen die hun lijf omvatten,
door de purperwijde hemel, maar geen kooi omsluit
hun zuchten; van de ronde daken
glijden, kop omlaag, de nevelkatten,
dat de vodden ritselen en de balken kraken.

Op zolder ligt een gebarsten pop te wachten op het einde: ‘tot de barst haar ogen zal bereiken’. De inhoud, de vorm en de klank, het sterke ritme en rijm, maken het tot een meeslepend gedicht: het consequent gebruik van jamben, waardoor de onregelmatige lengte van de regels en het veelvuldig enjambement toch een aaneensluitend geheel vormen, wordt versterkt door het eenvoudige eindrijm: abc, cbc, en het binnenrijm. Alleen een regel rijmt niet en dat op zichzelf staande woord ‘eenzaam’ blijft in de herinnering als bepalend voor de atmosfeer. Ik denk nu achteraf dat ik mij, toen ik het gedicht las kort na Leo's vlucht in mei 1940, vereenzelvigde met die oude, afgedankte pop.

Dan ‘Jeldican en het woord’, ook een oud gedicht, geschreven in het krijgsgevangenkamp. Ook hier een onheilspellende, zelfs lugubere atmosfeer: een soort gedrochtje gaat op een eenzame en onmogelijke jacht en denkt met een zingende vogel zijn gezochte buit (het woord) gevangen te hebben. Hij haast zich naar huis en biedt het zijn vrouw aan als hulde:

‘Wijfke mijn toren,
hier is het woord!’
Zij zonder te horen,
sprak onverstoord:

‘Aai, vogeltje vetbult,
nuttige zaak,
al dat het net vult
is muntemaak.’

[p. 1002]

 

Daar ging zij en ruilde

 

't voor wittebrood,

 

maar Jeldican huilde

 

en sloeg haar dood.

Ik heb dit gedicht altijd als een persoonlijke waarschuwing beschouwd en wachtte mij er altijd zoveel mogelijk voor zelf een ‘vrouw van Jeldican’ te worden. Het gedicht, jambisch, sterk scanderend, met korte regels en ab / ab rijm, vraagt erom voorgedragen te worden.

Verder ‘Ons gezin’, dat geschreven werd toen onze kinderen nog heel klein waren:

Handenvol vleugen gaan
door mijn dochtertjes lichte haar
terwijl ze op het zonnige gras
langzaam voortholt.

En ‘Indian summer’ dat, vanuit ons bevredigend leven in de Verenigde Staten, het gemis van het achtergelaten Holland beschrijft zoals het land nog in onze herinneringen bestaat:

Neen, zelfs tastend om heide en strand,
- en al sluit ik krampachtig de oren
om nog Hollandse stormen te horen -
heb ik toch liever heimwee dan Holland.

Deze twee gedichten blijven mij niet zozeer bij om de vorm, als om de inhoud, vanwege een met Leo gedeelde betekenis die hij voor en namens ons beiden verwoord heeft. In zekere zin geldt dit ook voor ‘Vrede’ dat de Tweede Wereldoorlog herdenkt en veel van onze gedeelde en afzonderlijke ervaringen bevat. Ervaringen die de algemene inhoud voor mij verpersoonlijken en er een wrange ondertoon aan geven.

want het scheurende geluid
waar ik van mijn lief mee scheidde
schrikt mij nu het bed nog uit
waar wij soms in dromen beiden
dat de oorlog van weleer
wederkeert op vilte voeten

Dan zijn er nog de fabels: ‘Pijn en het meisje’ (‘Wie pijn beschouwt als dure plicht / mag lachen met een dood gezicht’) en ‘De roos en haar blaadjes’. (De roos verliest tenslotte al haar blaadjes: ‘Ach dacht zij, nu heb ik dus niets. / Toen bloeide zij maar zonder iets.’) Ook hier gaat het mij in de eerste plaats om de betekenis, een weerklank van een met Leo gedeelde persoonlijke ervaring en het besef dat pijn en dood onvermijdelijk, maar niet onoverwinnelijk zijn.

Samenvattend geloof ik dat het voor mij onmogelijk is om Leo's gedichten te lezen zonder deze persoonlijke betrokkenheid, die dan ook mijn oordeel, of tenminste mijn voorkeur, wel sterk beïnvloedt. Daarnaast schijn ik gevoelig te zijn voor een zekere visuele macabere atmosfeer en het bestaan van een verhaal: er moet iets in het gedicht gebeuren. Een sterk rijm en een voelbaar ritme: een vers dus dat kan worden voorgedragen, spreken mij ook aan. En ik waardeer technische vondsten, zoals een geraffineerd enjambement, of zinnen en woorden die herhaald worden, zoals de manier waarop in de ‘Ballade’ het refrein gaandeweg wordt opgebouwd. Hier groeit het tot een totaal van vier kwatrijnen, die in verschillende combinaties, steeds schuin gedrukt, elk van de zes onderdelen van het gedicht afsluiten en samen een soort nevengedicht vormen naast het hoofdgedicht. Alleen aan het eind van het laatste deel worden de kwatrijnen, nu gewoon gedrukt, een onderdeel van het gedicht zelf en wordt hun betekenis tenslotte duidelijk.

Ik vraag mij af of het niet bij iedereen zo gaat die door gedichten getroffen wordt. De klank en de melodie, het ritme, de knappe technische oplossingen, ze zijn allemaal belangrijk. Maar minstens zo belangrijk zijn het gevoel van herkenning bij het lezen over iets onbekends en het met nieuwe ogen zien van iets dat toch al lang bekend was. En tenslotte is er ook nog de persoonlijkheid van de dichter zelf: hoe het onderwerp hem of haar aangrijpt en wat het gedicht over die persoonlijkheid onthult. Hoe controversieel deze laatste overweging ook is, het blijft een essentiële factor in de waardering van een auteur.

[p. 1003]

Hoe zit het nu met ‘Worden’, het gedicht dat ik voor deze bespreking koos? Het blijkt aan alle voorwaarden te beantwoorden die het voor mij een favoriet gedicht maken.

De inhoud: Op het persoonlijke vlak vertegenwoordigt dit gedicht Leo's liefde voor en fascinatie door kinderen, een betrokkenheid die groeit naarmate hij ouder wordt en die mij zowel ontroert als soms verontrust, omdat Leo eronder lijdt. Verder heeft het gedicht een verontrustende en onheilspellende boodschap. Het waarschuwt voor de consequenties van het uitbuiten door mensen van alles wat leeft. De haast vertederende beschrijving van de verzorging van kinderen is daarmee alleen maar schijnbaar in tegenstelling, want er is geen keus: dit alles wordt kinderen aangedaan zonder hun inspraak. De liefde voor kinderen heeft als het ware een dubbele bodem. Het schijnt alsof zelfs het hebben en verzorgen van kinderen gebeurt ten bate van de volwassenen, want zonder het ouderschap is het leven niet volledig. Kinderen, hoe geliefd ook, worden aan die behoefte opgeofferd. Ze zijn onmondig, net zoals planten en dieren en hele landschappen er ook aan moeten geloven. Het uitroeien van volkeren die ver weg wonen, of waar geen persoonlijke band mee bestaat, gebeurt dan ook en wordt toegelaten, omdat hun ondergang ons welzijn niet beïnvloedt en ons gevoel van verantwoordelijkheid niet raakt. Wij betreuren het, hoogstens, maar de meesten van ons doen er niet veel tegen. Want wij, de mensen die bevoorrecht zijn, beschouwen onze positie als vanzelfsprekend en als ons goed recht.

De vorm: Het vers heeft korte zinnen, een sterk jamberend ritme en een eenvoudig rijmschema: a/b, b/a, voor de eerste twee coupletten, dan volgen drie coupletten met a/b, a/b rijm, en tenslotte keert het laatste couplet weer terug tot a/b, b/a en sluit zo het gedicht af. De gebruikte beelden zijn sterk visueel en kleurrijk en suggereren een toenemende mate van wreedheid. Het is een sterk gedicht, qua vorm en inhoud, dat er om vraagt voorgedragen te worden. Maar bij herlezing verontrust het steeds meer.