De Gids. Jaargang 156

[p. 995]

Stefan Hertmans

‘Je kunt iets zo hard willen dat de dagen sneeuwen in je hoofd’ - misschien is dat voor mij wel de belangrijkste regel uit de hele bundel Verwensingen. Verwensen, in deze optiek, is iets zo hard willen dat je het verspeelt, het door je eigen stomme schuld onmogelijk maakt. Meestal wil je iets of iemand pas zo hard als het te laat is - en misschien ook wel een beetje omdát het te laat is. Met deze negatieve litanie van dertig verwensingen heb ik een bundel willen maken die de omkering van gewone liefdesgedichten liet zien. Verliefd zijn, dat is de hele wereld bekijken door de bril van één gedachte, één gestalte, en alles krijgt daar mee te maken. Elk detail, elk voorwerp, alles keert naar dat ene, nieuwe feit terug: dat er iemand is, out there, die je hele gedachtenwereld beheerst. Hetzelfde gebeurt wanneer de liefde breekt: elke gedachte, elk voorwerp krijgt te maken met het besef dat er niemand meer is. Verlies kan dezelfde kracht hebben als verliefdheid, het doet alles bevriezen en maakt van de zomer hartje winter, alles wat je raakt krijgt een doodskou te pakken en alles wat je eet of drinkt smaakt naar as. Een opsomming ter bezwering van al die dingen die je op zo'n moment pijn doen, dat lijkt de enige uitweg die er voor de wachtende nog over is. De tijd doden zoals je dat in een cel zou doen. Tenslotte verwens je nog slechts het tergend traag verlopen van de tijd; ook al heb je de breuk zelf veroorzaakt, al heb je ooit deze ondraaglijke, onmetelijke zee van vrije tijd zelf gewild, op dat ogenblik dat je leven in twee stukken breekt - in een tijdens en een erna - is het tikken van de klok zoiets als de beroemde foltering met de waterdruppel. Zo wordt het glas ook het glas van de zandloper, van de tijd die je in je leven maar gegeven is, een tijd die in crisis raakt wanneer iets breekt.

Daarover gaat dit gedicht, denk ik: over de ondraaglijkheid van tijd, van het feit dat ook de hevigste dingen voorbijgaan, soms al voorbij zijn voor je het in de gaten had. Het glas, dat in de eerste regel uit verbittering wordt stuk gegooid, is een beetje dubbelzinnig. Het is het drinkglas met de laatste dronk, de doodsdronk, maar het is ook het glas van de staanklok waarvan sprake is in de vierde strofe, het laatste uur, ora ultima. Zo lijkt het een beetje alsof de ik-persoon ook spreekt over een drinkende klok, een klok met een menselijk lichaam. Spreekt hij nu tot de staanklok? Is dat zijn geliefde die niet thuiskomt in de nacht? Of hoort hij plots in haar hartslag het tikken van dat laatste uur? Daar heeft het alle schijn van: in de laatste regels van de tweede strofe en in strofe drie wordt de slinger van de klok gelijkgesteld aan de hartslag die ons leven aftelt, dus zijn lichaam en staanklok daar op een noodlottige manier aan elkaar gelijk. En het ouder geworden gezicht in de spiegeling van dat glas lijkt op een wijzerplaat waarin de leef-tijd te lezen staat (ik moest toen denken aan al die hoofden met klokken op tien over tien in The Beanery van Edward Kienholz in het Stedelijk Museum: alle aanwezigen in dat kleine gore café lijken te wachten op iets wat niet/nooit meer komt, en dat iets heeft met liefde te maken, getuige de cryptische betekenis van tien over tien: twee benen in de lucht, een teken van een voorbije erotische obsessie).

Op de gang in het huis waar ik dit gedicht schreef, stond in die tijd een oude staanklok, een aandoenlijk eenvoudige Bretonse klok met een koperen slinger. Zoals de jij-persoon in dit gedicht verdwenen was, zo is ook de klok verdwenen, op een dag. Ze stond er in elk geval niet meer toen ik op een avond thuiskwam. Op

[p. 996]

een bepaald ogenblik verdwijnt, met het afbreken van een relatie, ook de kalender die bij dat leven hoort, de klok van dat hart, van dat leven, van die tijdrekening. Ook de slinger in je lichaam zal anders gaan slingeren, je adem zal anders gaan, je zal vervreemden van dat wat je het liefste was. En toen die klok weg was: hoorde ik ze daar in gedachten luiden, daar waar ik ooit had gestaan, en haar tegen de muur had gedrukt? Wie dan had ik tegen de muur gedrukt in een onstuimige omhelzing? De klok of mijn lief? Ik wist het niet meer. Maar met elke slag in mijn herinnering, en met elke hartslag, kon ik merken hoe ik verwijderd raakte van daar en toen. Het heden waarin ik leefde, dat ‘haperen tussen wat even komt en nu al was’, was precies die ondraaglijke tijd van het onmogelijke, die plooi in de tijd waarin zelfs het belangrijkste uit ons leven verdwijnt, die onzichtbare gaping in het heden waarin ons leven wordt opgeslokt. En het leek, net zoals met die verkrachtende engel uit de vierde bezoeking (Bezoekingen, 1988) ‘dat het net voor mij liggende ogenblik/ er even tevoren ook al was’.

Op meerdere vlakken heb ik deze Verwensingen als een spiegeling van enkele motieven uit Bezoekingen opgezet. Maar de tijd heeft ze zelf op sleeptouw genomen, ze een andere kant opgeduwd, en daar kon ik niets tegen inbrengen.

Nog één detail: het gedicht lijkt, wat de opbouw van de strofen betreft, op een sonnet (al rijmt er opzettelijk niets, behalve dan het einde). Maar net op het eind komt er die regel bij, waarin elk verlangen breekt - als een teveel, een coda die er niet mocht zijn, het vreselijk vreemde dat zich in dat laatste uur, waarover het gedicht gaat, aan de liefde komt hechten en al het vorige in de vormeloosheid stort. Door die ene regel teveel is ook de rustgevende vorm verdwenen. Daar, in dat teveel, kwam er plots een nagenoeg overbodig halfrijm om de hoek kijken - als het luiden van een klok die te laat kwam, met haar kleine schone schijn van harmonie.

Bart Vervaeck
Oud en nieuw

Een dichter die de klok verwenst, dat lijkt niets nieuws. Het gevecht tegen de tijd is immers een van de bekendste thema's uit de poëzie. Maar bij Hertmans krijgt die eeuwenoude strijd enkele onverwachte accenten. Ik begin bij het einde, wat niet zo onlogisch is aangezien het gedicht gaat over het einde van een relatie. In de laatste strofe blijkt de verwenste klok de geliefde te zijn: zij staat te luiden als de klok op de gang, en in elke slag toont ze hoe groot de breuk is tussen haar en haar vroegere geliefde (de ik-figuur, de dichter zeg maar).

De klok symboliseert dus niet de traag voortkruipende tijd. Hertmans legt niet de nadruk op het eindeloze en schijnbaar continue tikken, maar op het zeer eindige en discontinue luiden. Het tikken sluit eerder aan bij het traditionele beeld van de tijd als een ononderbroken stroom die onvermoeibaar alles met zich meeneemt en zo de mens alles ontfutselt. Bij Hertmans is de tijd onderbroken: elke slag toont de breuk van het verlangen.

De oorzaak van die breuk ligt merkwaardig genoeg in dat verlangen zelf. ‘Je kunt iets zo hard willen/ dat de dagen sneeuwen in je hoofd,’ luidt het in de tweede strofe. Met andere woorden, je kan zo sterk naar iets verlangen dat je het daardoor in stukken doet uiteenvallen. De dagen vloeien niet meer voorbij als een stroom, maar dwarrelen naar beneden als afzonderlijke sneeuwvlokken.

De bron van de breuk is dus de bron van de

[p. 997]

relatie. Het verlangen naar de andere is zo groot dat die andere nooit opgenomen kan worden in de wereld van het ik. Het ik verlangt naar continuïteit, het wil de andere in zijn eigen wereld hebben. Maar het verlangen naar die andere is tegelijkertijd een smachten naar alles wat niet-ik is, naar het discontinue. De eerste strofe geeft duidelijk aan dat het stukgaan van de verhouding niet gezocht moet worden in iets wat buiten het verlangen van de dichter ligt. Het is niet de ontrouw van de geliefde, niet haar woede of haar ongeduld. Niet zij heeft het glas stukgegooid, maar hij. ‘Ik heb dit drinken stuk gewenst,’ zegt hij, waarbij ‘drinken’ metonymisch verwijst naar ‘het glas’ uit de eerste versregel. En dat glas symboliseert de breekbare verbinding tussen beide figuren.

Als men weet dat de geliefde op het einde geïdentificeerd wordt met de luidende klok, dan kan men in de tweede strofe een voorbode van die identificatie lezen. Het beeld van de ‘slingers in smalle lijven’ verbindt de slanke kast van een staande klok immers met het (wellicht even slanke) lichaam van de geliefde. Zoals ik daarnet zei: men kán die strofe zo lezen. Maar als men verder leest, ziet men dat de wijzers en de slingers waarvan hier sprake is, eigenlijk behoren tot een andere klok en een ander lichaam. ‘Je kunt de/ cijfers lezen in mijn huid,’ staat er in de derde strofe. Het gaat hier dus eigenlijk om het lichaam van de dichter, dat beschreven wordt door de tijd. De ouderdom kruipt in zijn lijf en de geliefde kan de tekens daarvan aflezen.

Als de dichter de klok verwenst, verwenst hij dus niet alleen zijn geliefde, maar ook zichzelf. Zowel de ik- als de jij-figuur worden beheerst door de tijd. Hun lichaam is een klok, een belichaming van de tijd. Bij de geliefde is het cruciale kenmerk van de klok het geluid dat de breuk symboliseert. Bij de dichter gaat het eerder om de stille cijfers (van de voorbije jaren) die als tekst neergeschreven zijn in zijn huid. De klok van de geliefde, die hoort men. Die van de dichter, die leest men.

Bij beide klokken staat het discontinue voorop. De slag van de geliefde klok toont ‘het breken van het verlangen’. De stillere versie daarvan vindt men in de ‘adem’ van de wijzers en de slingers, en die is een ‘haperen tussen wat even komt/ en nu al was’ (verzen 9 en 10). Dat stille haperen is een voorbode van het luidruchtige luiden. Zo ook is het ouder worden van de dichter (‘je kunt de/ cijfers lezen in mijn huid’) een voorbode van de ‘oude liefde’ die staat te luiden op de gang.

Het einde vindt dus zijn voorafschaduwing in het begin. Wat een tegenstelling lijkt, is in feite een gelijksoortigheid. En omgekeerd. De wens is een verwensing. Het verlangen een vernieling. De vereniging van die tegenstellingen gebeurt door de tijd, op zichzelf al een paradoxale versmelting. De tijd toont de breuk: het haperen en het breken. Maar dat toont hij telkens opnieuw. Hij is van alle tijden, van alle plaatsen en geldt voor alle mensen. Zowel de ik- als de jij-figuur zijn klokken. De tijd mag dan wel het teken zijn van het discontinue en de breuk; vanwege zijn universaliteit zorgt hij toch ook voor de brug tussen de verschillende personen, momenten en plaatsen. Beter gezegd: de kloof is de brug. Zoals het begin het einde is.