De Gids. Jaargang 156

Frans van Dooren
Levend met Dante

Toen ik in de jaren vijftig in Nijmegen klassieke talen studeerde, koos ik als bijvak Italiaans: ik had in die taal al enkele jaren voor mijn plezier college gelopen en ook de verwantschap ervan met het Latijn sprak mij aan. Om aan de eisen van het vak te voldoen moest ik me niet alleen de taal eigen maken, maar ook enig inzicht verwerven in de literatuur. In dat ver-

[p. 555]

band kwam ik voor het eerst in contact met Dante, van wie ik toen (niet zonder kunst- en vliegwerk) de Divina Commedia las. De kennismaking met dat dichtwerk bezorgde mij een existentiële schok zoals ik er later nooit meer een zou krijgen. De lectuur ervan greep mij dusdanig aan dat ik volledig gedesoriënteerd raakte. In deze desoriëntatie wisselden vreugde en verdriet elkaar af, zodat mijn gemoedsgesteldheid nu eens himmelhoch jauchzend en dan weer zum Tode betrübt was. Geluk en ongeluk lagen voor mij vlak bij elkaar en het was alsof ik me onder een glazen stolp bevond waardoorheen af en toe een straaltje zonlicht naar binnen viel.

Wat kan toch de oorzaak van een dergelijke schok geweest zijn, vroeg ik me later vaak af, hoe is het te verklaren dat een Nederlandse jongen uit de twintigste eeuw door een Italiaans boek uit de veertiende eeuw zo uit zijn evenwicht raakt? Een antwoord op die vraag kon ik niet geven, maar één ding stond voor mij vast, dat Dante ervoor verantwoordelijk was geweest: hij was het die door de kracht van zijn poëzie bepaalde snaren in mij aan het trillen had gebracht. Achteraf analyserend denk ik dat het om twee zaken ging die mij - drieëntwintigjarige student en nog katholiek ook - op dat moment sterk bezighielden, namelijk liefde en geloof: precies die zaken dus waarom het in de Divina Commedia gaat.

Ik herinner me niet precies meer hoe lang die psychische ontreddering (die waarschijnlijk een verlate adolescentiecrisis was) duurde, maar ik weet wel dat het een toestand was die maanden en maanden aanhield. Ik verkeerde in een doorlopende roes en was helemaal van de kook: ik zie me nog in de trein zitten terwijl het landschap als in een waas aan mij voorbijtrok; ik weet nog hoe mijn prestaties op het sportveld achteruitgingen omdat ik er met mijn hoofd niet meer bij was; ik voel nog hoe ik bij het lezen van bepaalde Dante-passages een prop in mijn keel en tranen in mijn ogen kreeg. Ik kwam pas weer tot rust toen ik in de zomer van datzelfde jaar (1958) op de fiets stapte om op m'n eentje van Ravenstein naar Pompeji en weer terug te rijden: een tocht van 4500 km, die voor mij een onherroepelijke ‘bekering’ tot Italië betekende.

Nadat ik het jaar daarop mijn doctoraal klassieken had gedaan, nam ik, opnieuw gestimuleerd door Dante, het besluit om niet te gaan promoveren in de oude talen, maar me verder te verdiepen in het Italiaans. Eerst deed ik dat door zomaar wat voor de vuist weg te lezen en te studeren, maar op een gegeven ogenblik kwam het idee bij me op om me officieel als hoofdvakstudent voor die taal in te schrijven. Acht jaar lang studeerde ik (inmiddels leraar klassieke talen geworden en getrouwd) in mijn vrije tijd aan de Nijmeegse universiteit Italiaans. En in 1971 smaakte ik het genoegen om in die voor mij langzamerhand steeds dierbaarder wordende taal mijn doctoraalexamen af te leggen.

Tussen de colleges en tentamens door had ik het niet kunnen laten regelmatig mijn Dante ter hand te nemen: eerst alleen om erin te lezen, maar al gauw ook om hem te gaan vertalen. Mijn oudste pogingen om de Divina Commedia in het Nederlands om te zetten dateren dan ook al van zo'n dertig jaar geleden. Op deze eerste proeven volgden in de loop der jaren nog diverse andere probeersels en experimenten, totdat ik uiteindelijk een vertaling in proza maakte, die in 1987 werd gepubliceerd. Een jaar later verdietste ik ook nog Dantes Vita Nuova, en momenteel werk ik (zij het in een zeer traag tempo) aan een vertaling van zijn onvoltooid gebleven Convivio.

Inmiddels had mijn belangstelling voor de Italiaanse en Latijnse literatuur zich aanzienlijk verbreed. Ik vertaalde naast de sommo poeta een flink aantal andere klassieken (van Martialis tot Petrarca, van Machiavelli tot Montale, van Michelangelo tot Luzi, van Bocciaccio tot Leopardi), maar bij al deze ‘zijsprongen’ bleef Dante voor mij toch de centrale en allesoverheersende figuur: hij had mij ‘geleerd’ wat literatuur voor iemand kan betekenen, hij had mij de ogen geopend voor het mysterie van het bestaan. Maar terwijl ik hem de eerste keer, om zo te zeggen, existentieel las, ging ik hem

[p. 556]

daarna steeds meer als kunstenaar waarderen.

Bij het lezen van Dante (en welke andere dichter ook) voel ik mij niet zozeer een geleerde, een wetenschapsman of (erger nog) een theoloog, danwel een taalgenieter, een schoonheidsbelever, een estheet. Dantes Divina Commedia vertegenwoordigt voor mij een absoluut, noch vóór hem noch na hem ooit geëvenaard, summum van taalkunst. Zijn poëzie is voor mij een toonbeeld van betoverende muzikaliteit, lucide vormgeving, plastische verbeeldingskracht, verbale souplesse en ongekunstelde eenvoud: kwaliteiten die vanzelfsprekend alleen in de originele Italiaanse versie ten volle genietbaar zijn.

Ik kan wel zeggen dat Dante mijn leven beheerst. En ik lees hem dan ook constant: zittend achter mijn bureau, reizend in de trein, wachtend bij de tandarts en surveillerend op school. Aldus heb ik de Divina Commedia intussen al zo'n keer of tien van kaft tot kaft gelezen. En het einde ervan is nog niet in zicht, want elke keer dat ik het werk ter hand neem ontdek ik weer nieuwe parels en diamanten. Niet alleen lees en vertaal ik Dante, maar ik schrijf ook over hem, meestal op eigen initiatief, maar soms (zoals in dit geval) ook op verzoek: wetenschappelijke en populariserende artikelen, inleidingen bij vertalingen, persoonlijke reflecties en beschouwingen, recensies en kritieken, vertaaltheoretische uiteenzettingen.

Ook trek ik, gedreven door een soort van santa pazzia, het land in voor het geven van voordrachten: van Middelburg naar Maastricht, van Dordrecht naar Deurne, van Amsterdam naar Antwerpen, van Groningen naar Goes. Onlangs heb ik in Edam (als ik goed geteld heb) voor de vijftigste keer mijn hoofdlezing Dante's Divina Commedia als literair kunstwerk gehouden. Mijn apostolische drift kent trouwens geen grenzen, want behalve lezingen verzorg ik al jaren in Nijmegen en Utrecht Lecturae Dantis, waarbij ik met een select groepje van zo'n twintig belangstellenden (die evenals ikzelf soms uitgroeien tot fanatici) het sacro poema in het Italiaans lees. En laat ik nu maar niet meer uitweiden over mijn uit tien strekkende meter boeken bestaande Dante-bibliotheek, mijn (op één werk na volledige) verzameling Nederlandse Dante-vertalingen en mijn van stencils, knipsels en paperassen uitpuilende Dante-archief. Het zou te veel van het goede worden en ik zou waarschijnlijk nel mezzo del cammin blijven steken.

Zoals mijn eerste kennismaking met Dante min of meer samenviel met mijn eerste kennismaking met Italië, zo is mijn liefde voor de dichter ook daarna gelijk opgegaan met mijn liefde voor zijn geboorteland. Al vijfendertig jaar heb ik samen met mijn vrouw (en gedeeltelijk ook met mijn kinderen) Italië bereisd: van Turijn naar Taranto, van Triëst naar Trapani. En daarbij heb ik niet alleen belangrijke cultuurcentra, maar ook zeer afgelegen gebieden en stadjes aangedaan.

Vele van deze reizen stonden in het teken van Dante. Ik bezocht behalve obligate doelen als zijn geboortehuis in Florence, zijn primo ostello in Verona en zijn graf in Ravenna nog tientallen en tientallen andere plaatsen en streken waar herinneringen aan hem te vinden zijn. Ik beklom de markante top van de Bismantova bij Reggio, ik maakte een barre voettocht naar de waterval van San Benedetto, ik bewonderde Monteriggioni met zijn ‘gigantische’ torens, ik waste me in de bron van de Bulicame bij Viterbo, ik bezocht het camaldulenzerklooster van Fonte Avellana. En overal las ik tegen de muren in marmer uitgehouwen verzen van de Divina Commedia: in Peschiera, in Fano, in Bologna, in Siena, in Lucca, in Polenta, kortom, overal waar de dichter maar was geweest of waarover hij maar had geschreven. Want welke stad in Italië wil niet graag met de grote Florentijn worden geassocieerd?

Het meest ontroerend waren voor mij de momenten waarop ik uit de mond van willekeurige Italianen verzen van Dante hoorde opklinken: in het baptisterium van Florence citeerde iemand de terzinen waarin sprake is van het door de dichter gebroken doopbekken, in het kasteel van Gradara las een vader aan zijn kinderen de passage van Francesca en Paolo voor, in Sermoneta haalde een dame bij

[p. 557]

het naar buiten komen uit een onderaardse gang het laatste vers van de Inferno aan. Op dergelijke momenten voel ik zeer sterk hoe vitaal Dantes poëzie is en met wat voor kracht zij ook in onze dagen nog het hart van de mensen kan beroeren.