De Gids. Jaargang 156

[p. 441]

Frank Blokland
Rode Oortjes

Typografie is het werken met geprefabriceerde letters. De letterontwerper maakt de bouwstenen van de typografie. In een geheel aan de typografie gewijd nummer van De Gids mag een beschouwing over het letterontwerpen dan ook niet ontbreken.

Misschien dat enige mate van beroepsdeformatie hieraan ten grondslag ligt, maar het schrift is mijns inziens de belangrijkste cultuurdrager. De cultivering van samenlevingen is nu eenmaal ondenkbaar zonder het geschreven of gedrukte woord. Omgekeerd zijn de veranderingen in een samenleving van invloed op de vorm van het schrift. De ontwikkeling door de eeuwen heen van de handschriften is hiervan het bewijs.

Drukletters zijn minder gevoelig voor culturele veranderingen dan geschreven letters. Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst in de vijftiende eeuw zijn de vormen van de drukletters min of meer onveranderd gebleven. De in onze tijd populaire lettertypen als Bembo, Plantin en Garamond stammen uit de vijftiende en zestiende eeuw. Zelfs het als kenmerkend twintigste-eeuws omschreven lettertype Times (New) Roman is direct van het op zestiende-eeuwse modellen gebaseerde lettertype Plantin afgeleid. Ook de voortschrijding van de technologie heeft weinig invloed op de drukletters; veel hedendaagse letterontwerpen doen vermoeden dat hun makers nog in de pruikentijd leven.

Prehistorie

In de tijd dat ik als docent verbonden was aan het Grafisch Lyceum te Haarlem, de stad van Laurens Janszoon Coster, discussieerde ik regelmatig met studenten over het archaïstische karakter van het letterontwerpen. In de ogen van de studenten waren letters residu's van een ver verleden die zij niet konden verenigen met hun twintigste-eeuwse manier van leven. Voorzien van een walkman, waaruit een oorverdovend

De ontwikkeling van de technologie is nauwelijks van invloed (geweest) op de vorm van de drukletters

[p. 442]

lawaai kwam, schreven zij met brede en spitse pen om de constructie van het schrift te ontrafelen. Mijn voorkeur voor klassieke muziek sterkte de studenten in hun mening dat het maken van letters een prehistorische bezigheid is.

In een poging om de studenten enig cultureel besef bij te brengen, liet ik hen kennis maken met verschillende vormen van klassieke muziek. Monteverdi, Bach, Handel en consorten passeerden de revue. Om de voorkeuren van de studenten beter te kunnen begrijpen, keek en luisterde ik naar mtv. Het luisteren gaf ik al snel op, want

Sinds de uitvinding van de boekdrukkunst zijn de vormen van de drukletters nauwelijks veranderd. Dubbele pagina's uit Horoe, Parijs 1525, gedrukt door Geoffroy Tory

het ten gehore gebrachte geweld was niet mis te verstaan. House, rap, grafrock, etcetera kwamen mij voor als ongecontroleerde uitingen van een bij de musici aanwezige aantasting van het zenuwgestel. Ook zonder geluid is het kijken naar popmuziek een uitermate vermoeiende bezigheid. In een extreem hoog tempo worden beelden gemixt en gemangeld. De kijker heeft de helft van de tijd het gevoel dat de televisie kapot is of dat de fabrikant de beeldbuis ondersteboven heeft gemonteerd. Klassieke muziek wordt doorgaans rustiger geregistreerd voor televisie.

[p. 443]

De culturele onbenulligheid van mijn studenten bleek voor hen echter geen onoverkomelijke drempel om goede letters te fabriceren. Gesteund door heavy metal slaagde een aantal toch erin om uiterst delicate schreven te maken.

Bij professionele letterontwerpers heb ik zelden een voorkeur voor onwelluidende klanken waargenomen. Bijna alle letterontwerpers die ik ken, zijn degelijke mensen die voldoen aan de eisen voor de gemiddelde burgerman. Het hoeft dan ook niemand te verbazen dat er in de wereld van het letterontwerpen nooit iets opzienbarends gebeurt. Enerzijds leent het karakter van de letterontwerper zich niet daartoe en

Pagina uit Kalligraferen, de kunst van het schoonschrijven, het boek bij de gelijknamige Teleac-cursus uit 1991 dat door Frank Blokland werd geschreven en vormgegeven

anderzijds biedt het vakgebied weinig ruimte voor experimenten. Letters dienen in eerste instantie voor de overdracht van informatie, en daarom zijn vormen die al te veel van de tradities en conventies afwijken ongewenst. Dit archaïstische vakgebied is dan ook alleen geschikt voor ontwerpers die van nature behoudend zijn ingesteld.

Geborgenheid

Als jongste telg uit een degelijk gereformeerd gezin had ik de geschikte achtergrond voor de letterstudie. Echter, voordat ik als student op de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te Den Haag werd toegelaten, had ik slechts eenmaal interesse

[p. 444]

getoond voor letters. Ik had me geprobeerd voor te stellen hoe de middeleeuwse monniken gotische letters met een ballpoint maakten en ik was tot de conclusie gekomen dat zij nog geduldiger waren dan al werd aangenomen. Ondanks het ontbreken van enige kennis van letters hadden het letterschrijven en lettertekenen op de academie al snel mijn voorkeur. Het was vooral de ambachtelijke kant van het maken van letters die mij aantrok. Het letterontwerpen was een duidelijk afgebakend vakgebied, waarbij de band met het verleden voor een soort geborgenheid zorgde. Het leek mij ook een waardevast vakgebied, omdat er vijfhonderd jaar inhoudelijk weinig was veranderd. Ik voelde mij verwant aan Francesco Griffo, John Baskerville, Jan van Krimpen en andere letterontwerpers. Met rode oortjes bladerde ik 's avonds voor het slapen gaan in letterproeven.

Ondanks het gevoel van verwantschap met letterontwerpers uit het verleden heb ik bezwaren tegen het gebruiken van historische letterontwerpen als model voor nieuwe lettertypen. Het baseren van een nieuwe letter op een historisch model wordt algemeen beschouwd als een geëigende werkwijze, maar voor het ontwikkelen van een duidelijk herkenbare stijl is het noodzakelijk om niet te grabbelen in het erfgoed. In een vakgebied dat berust op het maken van variaties op een aloud thema is het van groot belang dat de invloed van het verleden niet overheerst. Een hedendaags letterontwerp zal in grote lijnen niet afwijken van hetgeen in vroeger tijden werd gemaakt, maar het moet wel een twintigste-eeuws karakter hebben.

Esthetica

In onze tijd van automatisering is het handwerk uitzondering geworden. Wanneer iets met de hand wordt gemaakt, wordt dit nadrukkelijk vermeld. Veel ontwerpers raken

Verpakkingen van Dutch Type Library-fonts

nauwelijks nog een potlood of penseel aan en vullen hun dagen met het werken achter de computer. Veel lettertypen komen tegenwoordig zonder enige vorm van handwerk tot stand, en dit veroorzaakt een zekere verschraling. Manuele technieken zoals kalligraferen en steenhouwen zijn belangrijk voor het gevoel voor esthetica. De elegante details die de grote letterontwerpen kenmerken, komen veelal voortuiteen beheersing van de manuele technieken.

Het feit dat letters functioneel moeten zijn, neemt niet weg dat ze ook mooi kunnen zijn. Een letterontwerper moet zich bewust zijn van de eisen waaraan een voor een specifiek doel ontworpen type moet voldoen. Hij mag zich desondanks niet onder het mom van functionaliteit onttrekken aan de plicht om nieuwe wegen in te slaan. Voor een typograaf is een lelijk lettertype met een goede stelling te prefereren boven een mooi ontwerp met een slechte stelling. Voor een letterontwerper moet - in eerste instantie - de vorm van de letters het belangrijkste zijn.

Beunhazerij

De ontwikkeling van de bij het zetten en drukken gebruikte technologieën hebben op de vorm van de drukletters weinig invloed gehad. De overgangen van het lood-

[p. 445]

zetten naar het fotografisch- en van het fotografisch- naar het digitale zetten hebben geen grote veranderingen teweeggebracht. Het toegankelijker worden van grafische produktiemiddelen door de ontwikkelingen rond de personal computers daarentegen heeft hier wel voor gezorgd. Onooglijke lettertypen, die meer met humor dan met typografie te maken hebben, worden in groten getale geproduceerd en door een soort letter-MacDonalds op de markt gebracht. Deze ontwerpen sluiten aan bij de beeldenstorm van mtv; het culturele erfgoed wordt achteloos terzijde geschoven.

De toename van het aantal lettertypen heeft inflatoir gewerkt op de lettermarkt. Met de kwaliteit zijn ook de prijzen gekelderd. Deze ontwikkeling is funest voor de

De belettering van het Homomonument te Amsterdam die werd gemaakt door de auteur van dit artikel

serieuze letterontwerpers en uitgeverijen van lettertypen die veel tijd en geld investeren in de ontwikkeling van hoogwaardige lettertypen.

Als ontwerper en uitgever van lettertypen verzet ik mij tegen de beunhazerij op mijn vakgebied. Met in het achterhoofd de oude waarden en normen probeer ik nieuwe, hedendaagse lettertypen te ontwikkelen. Met mijn studenten van de Koninklijke Academie zet ik de op het Grafisch Lyceum gestarte discussie over het archaïstische karakter van mijn vakgebied voort. En ik probeer ze wijs te maken dat het schrift de belangrijkste cultuurdrager is en dat typografen bestaan bij de gratie van letterontwerpers.