De Gids. Jaargang 156

[p. 296]

Ad ten Bosch
‘Ik wilde geen gedropen artiest zijn’
Over Jacques Janssen, typograaf

Vorig jaar overleed Johan Polak, grondlegger van het fonds Athenaeum-Polak & Van Gennep. Kort daarna werd bekend dat het fonds in handen kwam van het concern ‘De Weekbladpers’. Over Johan en dit fonds is veel geschreven, vooral over die bijzondere combinatie van vorm en inhoud. Maar over de man die in het precieze stijlspel der vormen de afwegingen maakte is in die artikelen nauwelijks iets vermeld. Jacques Janssen: met zijn ontwerpen voor Athenaeum-Polak & Van Gennep heeft hij in de tweede helft van deze eeuw een van de belangrijkste bijdragen geleverd aan het gezicht van de typografie in Nederland. De felgekleurde volvlakken van de Grote Bellettrie Serie, de schijnbare eenvoud op het lichtgetinte papier van de Baskerville Serie, ze zijn niet meer weg te denken wanneer we ons een voorstelling maken van de Klassieke Literatuur in Nederlandse vertaling. Nu het fonds als imprint van Querido verderleeft, heeft Jacques Janssen voor het eerst in het bestaan van de uitgeverij zijn invloed op de totale vormgeving verloren. Vanaf het moment dat Johan Polak en Rob van Gennep uit elkaar gingen (Johan verkoos slechts als literaire uitgever verder te willen gaan) tot aan de overname door De Weekbladpers, heeft hij het gezicht van deze opvallende uitgaven bepaald.

‘In de oorlog zat ik op de kunstnijverheidsschool van Amsterdam en kreeg daar les van Mart Stam, een bekend man in die dagen. Hij was architect en directeur van die school. Ik studeerde er schilderkunst. Op een dag vroeg hij aan ons: “Wat willen jullie nu eigenlijk met die studie, wil je er ook zo een worden met een fluwelen jasje etc.?” Deze vraag kon mij niet van mijn plan brengen. Maar toen ik in 1946 op weg naar Parijs wegens geldgebrek in Antwerpen strandde en daar aan de Academie van haar directeur Avermaete dezelfde vraag voorgelegd kreeg, toen werd het mij duidelijk dat ik geen gedropen artiest wilde zijn, maar iemand die onder alle omstandigheden zelf in zijn levensonderhoud kon voorzien. Ik bezat niet de gedrevenheid tot schilderen die door alle muren heen breekt. Avermaete adviseerde ons evenals Mart Stam om naast het schilderen een vorm van toegepaste kunst als bijvak te nemen en ik begon er lessen in “Glas in lood” te volgen.

[p. 297]

Omslag J.G. Bloem in de reeks nederlandse klassieken (paperback)

In het begin van de jaren vijftig exposeerde ik tekeningen in Haarlem. Eén van de bezoekers op die tentoonstelling was Beljon. Hij was in de tekeningen geïnteresseerd en uit dit contact is een vriendschap gegroeid. Beljon hakte letters op monumenten. Later werkte hij als opmaakredacteur van De Linie. Eerst vroeg hij mij voor De Linie te gaan tekenen, vervolgens adviseerde hij mij in typografie verder te gaan. Hij hielp mij op weg en verschafte mij de literatuur.

Eind jaren vijftig werd Beljon directeur van de Koninklijke Academie in Den Haag. Hij bood me zijn baan aan bij De Linie. Ik zou er vijf jaar werken. Daarnaast gaf ik in de avonduren les aan de Amsterdamse Grafische School en aan de Academie van Beljon. Ik was inmiddels getrouwd en vader van een stel kinderen, dus je begrijpt dat er brood op de plank moest komen.

Bij De Linie kwam ik Kees Fens tegen die daar als redacteur werkte. Hij had op een dag twee jongens ontmoet die een literair tijdschrift wilden uitgeven. Hij, J.J. Oversteegen en H.U. Jessurun d'Oliveira moesten daarvan de redactie vormen. Kees had de jongens voorgesteld om mij als typograaf erbij te betrekken. In Americain werd een ontmoeting gearrangeerd waarbij een van die jongens - Rob van Gennep - meedeelde dat er nog een was “die geld had”, dus dat het geheel geen doodgeboren kindje was. Het blad zou Merlyn gaan heten en volgens de ambitieuze uitgever alles verder overbodig maken. Toen het blad eenmaal van de grond was gekomen, begon ik ook boeken voor deze uitgevers te ontwerpen.

Het wonder van de typografie heb ik nooit kunnen omschrijven. Voor mij is het een gevoel, een intensiteit, een rare verliefdheid. Een

Omslag J. van Oudshoorn in de reeks nederlandse klassieken (gebonden)

[p. 298]

ontwerp is geslaagd wanneer het harmonieert met een Romaanse kerk, maar leg dat maar eens uit. Je kunt het nauwelijks overbrengen. Je leert het in twee dagen of je leert het nooit. In feite heb ik op de Academie eindeloos zitten praten over wat in twee dagen is te leren en tegelijkertijd is het zo'n complex proces dat je je afvraagt waar je aan begint. Ik hield ze voor dat een typograaf een dienend beroep heeft. Hij moet zich ondergeschikt maken aan het werk van de schrijver en wanneer hij dat niet kan opbrengen, dan kan hij maar beter schilder of tekenaar worden. Want niet de typograaf bepaalt het kunstwerk, maar de schrijver. De typograaf beoordeelt hooguit wat diens bedoeling is en past zijn ontwerp daarop aan. Hij heeft maar een beperkte speelruimte.

Iedere tijd heeft zijn technische, economische

Don Bloch Strandfeest bij Yachtule, omslag en illustraties van Jacques Janssen

Beginpagina van Gerard Reves roman Een circusjongen (1975)

en maatschappelijke veranderingen en in samenhang hiermee ontstaan nieuwe vormen. Veranderingen die hier los van staan en alleen veranderingen zijn om het veranderen, die zullen later hoogstens grappige voorbeelden worden gevonden van die lang vervlogen tijd. De stijl is gekoppeld aan het totale levensklimaat.

Soms is het noodzakelijk om zo veel mogelijk tijdeloos te werken, omdat het boek is komen los te staan van de tijd waarin het is geschreven of van de tijd waarin het wordt uitgegeven. De tekst is dan toegetreden tot de wereldliteratuur en dat wil ik in de vormgeving ook tot uiting brengen. Wanneer Johan mij met een dergelijke tekst naar huis stuurde, voegde hij er vaak aan toe:

“Denk erom Jacques, het boek moet er over driehonderd jaar niet verouderd uitzien.”’